معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در شعر معاصر مسألۀ زبان و تغییرات و دگرگونی‌های آن از اهمیتی بسیار برخوردار است؛ چراکه شعر فارسی در صد سال اخیر نه‌تنها در حوزۀ محتوا و رویکردهای مضمونی دستخوش دگرگونی شده، بلکه در زمینۀ زبان نیز گونه‌های برجسته‌سازی بسیاری را پذیرفته است. این برجسته‌سازی‌های زبانی در شعر معاصر اغلب با جانب‌داری افراطی منتقدان و پژوهشگران نوآوری قلمداد شده‌اند، به گونه‌ای که برخی شعر امروز و زبان شعر امروز را نتیجۀ گسستی ناگهانی و عظیم از ادبیات قدیم می‌دانند، حال آنکه شعر و ادبیات معاصر نیز اگرچه ممکن است در برابر درخت پرشاخ‌وبرگ ادبیات کهنسال، نهالی نورس یا نارس به نظر برسد، اما همین نهال جوان نیز ریشه در خاک زبان فارسی دارد و این طبیعی است که هر هنرمندی برای خلق اثر هنری، هربار خود را از صفر نیاغازد  و الفبا، دستور زبان، فرهنگ لغات، معانی و بیان، بدیع و عروض و قافیه‌ای ویژۀ خویش نیافریند، بلکه از گنجینه‌ای که در اختیار دارد استفاده کند.

زبان شعر با دو شیوۀ «قاعده‌افزایی» و «قاعده کاهی» از زبان معیار فاصله گرفته و برجسته می‌شود. قاعده‌افزایی شامل سه گروه «توازن آوایی»، «توازن واژگانی» و «توازن نحوی» است و قاعده‌کاهی نیز شامل قاعده‌کاهی‌های «آوایی»، «نحوی»، «نوشتاری»، «واژگانی»، «زمانی»، «معنایی»، «سبکی» و «گویشی» است و بدیهی است که برای رسیدن به هر نتیجه‌ای دربارۀ زبان شعر امروز باید برجسته‌سازی‌های زبانی در تمامی گروه‌ها و زیرگروه‌های مذکور و در کار شاعران برجسته و شناخته شدۀ معاصر مورد بررسی قرار گیرد تا به نتیجه برسد. اما به نظر می‌رسد اغلب پژوهشگران و منتقدانی که در عرصۀ زبان شعر معاصر تحقیق و پژوهش کرده‌اند به بررسی چند گونۀ برجسته‌سازی و تنها در کار چند شاعر بسنده نموده‌اند و به اظهار‌نظری کلی دربارۀ زبان شعر معاصر پرداخته‌اند؛ به عنوان نمونه می‌توان آراء و عقاید گروهی را که زبان شعر معاصر را نتیجۀ گسستی آشکار از ادبیات قدیم می‌دانند، نتیجۀ تأکید ویژۀ ایشان بر ویژگی‌های زبانی نیما‌یوشیج و نیز دقت و تأمل مفرط بر هنجارگریزی‌های نوشتاری و نحوی و واژگانی شعر دهۀ هفتاد دانست.

در اغلب پژوهش‌ها در حوزۀ زبان شعر معاصر، گونه‌ای افراط در پررنگ‌تر نشان‌دادن برخی جنبه‌های زبانی و نادیده گرفتن یا کمتر دیدن برخی جنبه‌ها و وجوه زبانی دیده می‌شود که در نهایت منجر به فقدان نتیجه‌گیری صریحی در زمینۀ زبان شعر معاصر شده و حتی در موارد بسیار، دستاوردهای زبانی ادبیات قدیم را نیز تحت عنوان نوآوری در زبان شعر امروز مطرح کرده است؛ نظیر برخی سازه‌ها در ترکیبات اسمی که با وجود نمونه‌های بسیار در شعر نظامی و خاقانی و ... مانند کشفی بدیع در کار شاعران معاصر تلقی شده است.

اساس کار این پژوهش بررسی عوامل برجسته‌ساز زبانی در دو گروه قاعده‌افزایی (توازن آوایی، توازن واژگانی، توازن نحوی) و قاعده‌کاهی (قاعده‌کاهی واژگانی، قاعده‌کاهی نحوی، قاعده‌کاهی معنایی، قاعده‌کاهی نوشتاری) در زبان شعر معاصر و تطبیق آنها با نمونه‌های موجود در ادبیات قدیم می‌باشد. فصل‌بندی و تنظیم مطالب این کتاب نیز برمبنای شیوه‌های برجسته‌سازی‌های زبان شعر در دو گروه عمدۀ قاعده‌افزایی‌ها و قاعده‌کاهی‌ها صورت گرفته که در نهایت پنج مبحث را شکل داده است: 1. قاعده‌کاهی واژگانی (فصل اول؛ دنیای واژه‌ها)؛ 2. قاعده‌افزایی (فصل دوم؛ موسیقی شعر امروز)؛ 3. قاعده‌کاهی نحوی (فصل سوم؛ ساختار نحوی زبان شعر امروز)؛ 4. قاعده‌کاهی نوشتاری (فصل چهارم؛ نمایش شعر)؛ 5. قاعده‌کاهی معنایی (فصل پنجم؛ صورخیال شعر امروز).

قاعده‌کاهی زمانی به عنوان مبحثی مجزا مورد بررسی قرار نگرفته است؛ چراکه در هر یک از مباحث واژگانی، موسیقیایی، نحوی، معنایی و نوشتاری، عملاً به بررسی زیر مجموعه‌های هر مبحث در دو ساحت ادبیات قدیم و شعر معاصر پرداخته شده و در هر بخش نمونه‌هایی از برجسته‌سازی زبانی مورد بحث در متون نظم و نثر قدیم به دست داده شده و به این شکل، کهن‌گرایی در تمامی بخش‌های مورد بررسی لحاظ کرده و در هر شیوه نشان داده شده که آن شیوۀ آشنایی‌زدا از زبان معیار، تا چه اندازه وام‌دار دستاوردهای ادبی قدیم یا مسبوق به سابقه در ادبیات قدیم بوده است، حتی اگر شاعران معاصر متوجه وجود نمونه‌های آن در ادبیات قدیم نبوده باشند.

در ادبیات قدیم دستاوردهای زبانی شعر شاعرانی چون مولوی، حافظ، سعدی، فردوسی، نظامی، خاقانی، رودکی، منوچهری، مسعودسعد، خیام، فرخی، بیدل، صائب، ناصرخسرو و ... مدنظر قرار داده شده است و علاوه بر آن به بررسی ویژگی‌ها و ساخت‌های زبانی و موسیقایی و نحوی در متون نثر بهره‌مند از برجسته‌سازی‌های زبانی نیز همچون تاریخ بیهقی، نفثۀ‌المصدور، مرزبان‌نامه، کلیله‌ودمنه، چهار مقاله، گلستان، مناجات‌نامه، تذکرۀ‌الأولیاء، سیاست‌نامه و ... پرداخته شده است و سازه‌های زبانی و موسیقایی شعر معاصر با نتایج به دست آمده از متون نظم و نثر قدیم تطبیق داده شده است.

در شعر معاصر نیز مبنای این پژوهش براساس ساختارهای زبانی شعر شاعران شاخص معاصر از دورۀ مشروطه تا به امروز است و در این راستا آثار اغلب شاعران معاصر تا سال 1396 بررسی شده است و به طور خاص بر آثار شاعران متأخرتر و جوان‌تر در برخی بخش‌ها تمرکز بیشتری داشته است، چراکه نگارنده معتقد است در کار جوان‌ترها جسارت‌های زبانی بیشتری که اغلب به نوآوری‌های زبانی پهلو می‌زند دیده می‌شود؛ رویکردی که در کار شاعرانی با پیشینۀ و تجربۀ بیشتر، معمولاً جای خود را به گونه‌ای از محافظه کاری در پذیرش خطرات زبانی می‌دهد. همچنین از دلایل توجه بیشتر به شعر شاعران جوان‌تر باید به این مسأله اشاره کرد که بررسی برخی شیوه‌های برجسته‌سازی زبانی به‌ویژه در مباحثی چون نوآوری در قالب‌های کهن شعری و نیز نوآوری در شیوه‌های نوشتاری، بدون توجه به اشعار جوان‌ترها اساساً مباحثی عقیم و خالی از شاهد مثال‌های کافی می‌بودند.

هدف اصلی این پژوهش، تحلیل و بررسی زبان شعر معاصر و مقایسۀ فراروی‌های آن با دستاوردهای زبانی ادبیات قدیم است که قابل تفکیک به چهار شاخۀ زیر می‌باشد: شناخت و بررسی گونه‌های برجسته‌سازی زبانی در ادبیات قدیم که در شعر معاصر مورد توجه قرار گرفته است. شناخت و بررسی گونه‌های برجسته‌سازی زبانی در ادبیات دقیم که در شعر معاصر مورد توجه قرار نگرفته است. شناخت و بررسی گونه‌های برجسته‌سازی زبانی در شعر معاصر که مسبوق به سابقه در ادبیات قدیم نبوده است. شناخت و معرفی پرکاربردترین شیوه‌های برجسته‌سازی زبانی در شعر معاصر، تحلیل و بررسی توجه یا بی‌توجهی شاعران، نحله‌های شعری و دهه‌های شعری به شیوه‌های گوناگون برجسته‌سازی زبانی.