معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دستور زبان مجموعه‌ای از قواعد حاکم بر ساختمان و کارکرد آواها، واژه‌ها، جمله‌ها و نیز چگونگی ترکیب و تغییر آنها در یک زبان یا گویش است و بنابراین تعریف و توصیف منظم و روشمند هر زبان در دستور آن زبان متجلی است.

دستور در زبان فارسی به معنی‌های مختلف به کار رفته اما در مفهوم «گرامر» یعنی قانون‌های زبانی، نخستین بار به وسیله میرزا حبیب اصفهانی به کار رفته و آن در رساله‌ای است که در باب ساختمان زبان فارسی نوشته و آن را «دستور سخن» نامیده است. و از ان پس این اصطلاح به سرعت رواج یافته و جای اصطلاحی عربی «صرف و نحو» را گرفته است.

زبان اوستایی که یکی از دو شاخه زبان‌های «هند و ایرانی» منشعب از خانوادۀ زبانی «هندواروپایی» است، از جهت دستوری در پیوند مستقیم با زبان هندی باستان است و تنظیم قواعد آن اساساً متکی بر اصولی است که پانی‌نی (حدود قرن چهارم پ.م) نوشته و شخصی به نام «پتنجلی» در نیمه دوم سده دوم پ.م آن را شرح کرده است. پانی‌نی با استفاده از دریافت‌های دستوری پیش از خود کتابش را به چهار هزار سوتره تقسیم کرد، سوتره‌ها هر یک دو یا سه کلمه بیشتر نیستند. او چهار هزار سوتره خود را در هشت بخش تقسیم کرد و آن را astadhyayi نامید.

دستور نویسی و به‌ویژه کتاب پانی‌نی در هند ادامه یافت و غربیان نیز پس از آشنایی با ادبیات سنسکریت و به‌ویژه کتاب پانی‌نی به تجزیه و تحلیل دستور دیگر زبان‌ها نیز پرداختند و از آن میان اوستا که پیوند نزدیک‌تر از دیگر زبان‌ها با سنسکریت داشت مورد توجه بیشتر دانشمندان قرار گرفت و در مدتی کوتاه مبادی بنیادی آن مدون شده و انتشار یافت.

دستور زبان مستقلی که دربارۀ اوستایی نوشته شده و هنوز ارزشمندی نخستین خود را حفظ کرده است دستور اوستایی ویلیامز جکسن است، جکسن استاد زبان‌های هندو اروپایی دانشگاه کلمبیا بود که مدت یکسال و اندی نزد گلدنر آلمانی نیز به فراگیری اوستا اشتغال داشت و کتاب دستور خود را نیز به او اهدا کرد. این دستور براساس دستور ویتنی و انطباق با آن نوشته شد و اثری نظام‌مند و حاکی از دقت نظر مؤلف و تسلط او بر موضوع تحقیق است و فراگرفتن اوستایی را بسیار آسان کرده است.

جکسن تألیفات متعدد دیگر نیز دربارۀ اوستا و دین زرتشتی دارد، درسنامۀ اوستایی او راهنمایی سودمند برای فراگیری و تسلط بر اصول زبان اوستایی است. سفرنامۀ او که به فارسی نیز ترجمه شده است. مطالب خواندنی، علمی و تحقیقاتی فراوان دربارۀ ایران و آثار باستانی و تاریخ گذشته آن دارد.

از دانشمندان دیگری که اقدام به نوشتن متن‌هایی در زمینۀ دستور اوستایی و قرائت متن‌های آن انتشار داده است، هنز رایشلت است که کتاب «پایه اوستایی» او یک دورۀ کامل دستور زبان اوستایی را به زبان آلمانی در بر دارد و به‌ویژه بخش نحو آن آگاهی‌های دقیق و علمی سودمندی دارد که دانشمندان بعدی از آن استفاده‌های فراوانی برده‌اند و هنوز هم از منابع مستند این زبان است. کتاب درسنامه اوستایی او که به زبان انگلیسی است همپای دستور زبان اوستایی جکسن دو اثر معتبر برای آموزش اصول این زبان است و هر دو هنوز هم از کتاب‌های درسی معتبر زبان اوستایی هستند.

پژوهش در خصوص زبان اوستایی پس از رواج مکتب پژوهشی هوفمن و شاگردان او ادامه یافت و علاوه بر مقاله‌هایی که هوفمن خود در مجله‌های علمی بین‌المللی انتشار داده است و تقریباً همه آنها در سه جلد کتاب Aufsatze zur Indoiranistik انتشار یافته و دریافت‌های جدید و ژرفی دربارۀ زبان هندی باستان و اوستایی دارد با انتشار فعل اوستایی کلنز و دستور گاهان روبرت بیکس Beeks, R.S.P.1988, AGrammar of Gathas Avesta, Brill Leiden  و کتاب آواشناسی و تصریف در زبان اوستایی از کارل هوفمن و فورسمن Hoffman a ForBman Laut und Flextionslehre im Avesta. و مقاله‌های متعدد اوستاشناسان و ایران‌شناسان، ژرفای تازه‌ای گرفت به گونه‌ای که می‌توان گفت امروز در خصوص دستور زبان اوستایی مطلب مهم و نادانسته‌ای وجود دارد و مشکلی که هنوز حل نشده و ابعاد تازه‌ای نیز گرفته است. دریافت درون‌مایه متن‌های اوستایی، به‌ویژه قدیم‌ترین بخش اوستا یعنی گاهان است که زبانی پر از استعاره و کنایه دارد و حمل معانی دقیق و اشارات معنوی آن بر الفاظ و تعبیرات رابج زبانی، کاری بسیار دشوار و مستلزم مقایسه‌های دقیق زبانی با گروه‌های هم‌خانواده است.

این کتاب که اینک به زبان فارسی عرضه می‌شود و مطالب آن با بهره‌گیری مستقیم و بیشتر بر بنیاد کتاب هوفمن و فورسمن و مقابله و مطابقه آن با دستور جکس و فعل اوستایی کلنز انجام شده است، برداشت و اقتباسی است مختصر و در حد توان که برای نوآموزان اوستا و تجزیه و تحلیل متن‌های اوستایی تنظیم شده و در حقیقت تکمیل شده و گسترش یافته کتابی است که نگارنده زیر نام «درآمدی بر دستور زبان اوستایی» در سال 1364 انتشار داده است. برای آنکه تطبیق مطالب با دستور جکس و فعل اوستایی کلنز نیز امکان داشته باشد، در پایان هر بخش به صفحه‌ها و فصل‌های این دو کتاب نیز ارجاع داده شده و تا حد امکان به تفاوت‌های نیز اشاره شده است.

مطالب مربوط به آواشناسی، صرف و نحو اوستایی در پنج فصل نخست آمده و برای تطبیق قواعد یاد شده با متن اوستا، یسن نهم (هوم یشت) و یشت یازدهم (سروش یشت) نیز در پیوست یکم براساس متن گلدنر و واژه‌نامه آن با ذکر حالت‌های دستوری و تجزیه و تحلیل ساختاری در پیوست دوم آمده است.

پیوست سوم جدول اصطلاحات فارسی و انگلیسی به کار رفته در متن و معادل آنها در زبان‌های فرانسوی و آلمانی است و نمایه پایان کتاب فهرست واژه‌های اوستایی، فارسی باستان و هندی باستان است که ترتیب الفبای لاتین دارد و در جلو آن شماره صفحه متن کتاب نوشته شده است.  

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

نشانه‌ها و اختصارات

1. درآمد

2. آواشناسی

3. صرف

4. ضمایر و اعداد

5. فعل

6. صرف‌های ثانوی

7. نحو

8. متون اوستایی هوم یشت (یسن 9) و سروش یشت (11)

9. واژه‌نامه متون اوستایی

اصطلاحات انگلیسی و معادل فارسی آنها

اصطلاحات فارسی و معادل انگلیسی آنها

کتابنامه

نمایه