معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سفرنامه‌نویسی در ایران سابقۀ طولانی دارد؛ اما از دوران صفویه یادداشت‌ها و وقایع‌نویسی‌ها تحت تأثیر سفرنامه‌نویسان خارجی که به ایران بسیار سفر می‌کردند، دگرگون شد. برخورد نزدیک با اروپاییان که بسیاری‌شان برای طراحی و تحقیق در هنر و معماری و بررسی اوضاع و احوال ایرانیان، به سفرهای پرمخاطره می‌رفتند، نگاه نویسندگان و وقایع‌نگاران و حتی شعرا و دیگر هنرمندان را به سفر تغییر داد و سفرنامه‌نویسی، سنتی جدی شد؛ سنت و عادت مطلوبی که در دورۀ قاجار به اوج خود رسید و سفرنامه‌نویسی یا به اصطلاح آن روزگار روزنامه‌نویسی، سبک و شیوۀ نگارش خاص خود را در ادبیات فارسی به دست آورد.

سفرنامه‌های زنان معمولاً با خاطره‌نگاری همراه است. بسیار پیش می‌آید هنگام شرح ماجرای عبور از شهری، اتفاقی در گذشتۀ دور را به یاد آورده و بازگو می‌کنند که گاه دردآور و گاه باعث دل‌شادی است. شاید بتوان گفت روزنامه‌نویسی‌ها برای زنان باسواد درباری مجالی برای بروز احساسات و اندیشه‌های پنهان بدون شرح و نگرانی بوده است. آنان طنازی‌ها، شکوه‌ها، دشمنی‌ها، دلتنگی‌ها، حسرت‌ها و آرزوهای بر باد رفته و یا رازهای پست دیوارهای حرمسراها را چنان در قالب واژگانی ساده و گاه آمیخته با طنز بیان می‌کنند که باورش سخت به نظر می‌رسد. در بیان حوادث سفر نیز چنان دقیق‌اند که مخاطب گمان می‌کند لحظه به لحظه سفر همراهشان بوده است. از همین روست که سفرنامه‌های زنان قاجار را می‌توان منابعی معتبر و کامل برای بررسی شرایط زندگی اجتماعی زنان ایرانی در یکی از تلخ‌ترین دوران تاریخ ایران دانست.

این کتاب تنها ماجرای یک سفر زیارتی نیست، بلکه داستان یک زندگی است. زندگی یک زن درباری که لایه‌ای ناپیدا را آشکار می‌کند. نام او را نمی‌دانیم، چه در تمام کتاب هیچ وقت او را به نام خطاب نمی‌کنند، اما براساس نوشتۀ خودش از اصل و نسبش به خوبی آگاهیم. او دختر شاهزاده مبارک میرزا، نوۀ شاهزاده محمودمیرزا و نوۀ فتحعلی شاه قاجار است و از سمت مادری نوۀ نادرشاه افشار محسوب می‌شود. زنی است باسواد، آشنا به شعر و ادبیات، هنرمند و قطعاً زیبا؛ چون آوازه‌اش به ناصرالدین شاه می‌رشد و در پانزده سالگی به نامزدی شاه درمی‌آید. این نامزدی به انجام نمی‌رسد و پس از سه سال نامزدی به هم می‌خورد و شاهزاده خانم در سن هجده سالگی به دستور ناصرالدین شاه به عقد عمادالملک، حاکم پنجاه و چند سالۀ بسیار ثروتمند و معتبر تون و طبس در می‌آید. پس از چند سال دشمنی‌های زنان دیگر عمادالملک و مرگ دو برادرش و دلتنگی‌های شاهزاده خانم او را به عزیمت به مکه و عتبات مصمم می‌کند.

به هر صورت، شاهزاده خانم اذن سفر از همسر می‌گیرد و با تعداد اندکی همراه، در 21 شعبان 1303 هجری قمری (4 خرداد 1265) طبس را برای یک سال به قصد عتبات و سپس مکه ترک می‌کند. از همان آغاز سفرنامه می‌فهمیم راوی زنی باسواد و نکته‌سنج و تیزبین است که تمایلی به زیاده‌گویی ندارد. هر چند ثروتمند و سرشناس است اما جاده با او همان می‌کند که با دیگران. سفرنامۀ شاهزاده خانم با ورود زائران به کشتی و سپس در راه بازگشت که از مسیر جبل اتفاق می‌افتد، رنگ و بویی دیگر پیدا می‌کند. ازدحام مسافران و به گل نشستن‌های مکرر کشتی و بدتر از همه مرگ و میر زائران و انداختن اجساد به دریا تا حملۀ راهزنان به کاروان در راه جبل، چنان دقیق و شفاف توسط شاهزاده خانم توصیف شده که می‌توان تمام آن وقایع را بسیار واضح در ذهن مجسم کرد. استفادۀ درست و به موقع مؤلف از شعر، ضرب‌المثل و طنز و ذکر وقایع تاریخ با نثری ساده و روان را باید از جمله دلایل جذابیت سفرنامه دانست.

در آخرین صفحۀ سفرنامه، یادداشتی به قلم ابوالقاسم عمادالممالک پسر محمدباقی عمادالملک، همسر شاهزاده خانم به تاریخ 1317 هجری وجود دارد که در آن تصریح می‌کند این سفرنامه، روزنامۀ سفر حاجیه شاهزاده خانم به مکۀ معظمه است که به قلم خود شاهزاده خانم نوشته شده است. از سویی در انتهای سفرنامه آمده که این نسخه به دستور شاهزاده خانم توسط میرزا محمدعلی الموسوی به تاریخ ذی‌قعهده 1317 هجری قلمی شده است. با توجه به تأکید شاهزاده خانم در برخی صفحه‌های سفرنامه و دستخط ابوالقاسم عمادالممالک مشخص است که اصل سفرنامه توسط شاهزاده خانم و در طول سفر نوشته شده اما بنا به دلایلی در سال 1317 هجری، چند سال پس از درگذشت همسر شاهزاده خانم، کاتبی به نام میرزا محمدعلی موسوی، نسخۀ اولیه را به دستور شاهزاده خانم رونویسی می‌کند. بنابراین باید توجه کرد تاریخ آغاز سفر 1303 هجری و تاریخ پایان آن یک سال بعد در 1304 هجری است و رونویسی از متن اصلی در 1317 هجری اتفاق افتاده است.

یکی از ویژگی‌های سفرنامه شاهزاده خانم حاشیه‌نویسی‌هایی است که با توجه به شباهت خط، بایست توسط ابوالقاسم عمادالممالک، پسر همسر شاهزاده، نوشته شده باشد و بنابراین اهمیت بسیاری دارد. در این حاشیه‌ها اطلاعات بسیار کامل و دقیقی دربارۀ شهر‌های نام برده در متن آمده که نه تنها ارزش این سفرنامه را چند برابر می‌کند، بلکه منبع و مأخذ مفیدی برای آشنایی با موقعیت و تاریخ و اسامی قدیمی شهرهایی است که در مسیر این سفر قرار گرفته‌اند. به دلیل اهمیت این حاشیه‌ها، محل ارجاع آنها را با اعدادی مجزا از اعداد پانویس در متن و داخل پرانتز مشخص شده و توضیحاتی در انتهای کتاب آورده شده است.

این سفرنامه یکی از اولین سفرنامه‌های زنان قاجاری است تا این زمان در فهرست سفرنامه‌های زنان دورۀ قاجار یک سفرنامۀ دیگر متعلق به شاهزاده مهرماه خانم، دختر فرهاد میرزا و ملقب به عصمت‌السلطنه به تاریخ 1258 قمری وجود دارد که تاریخش به پیش از این سفرنامه بازمی‌گردد. بنابراین سفرنامۀ شاهزاده خانم از لحاظ قدمت در مرتبۀ دوم قرار دارد.

این کتاب براساس نسخۀ خطی سفرنامۀ شاهزاده خانم به شمارۀ 18422 با عنوان «روزنامۀ سفر مکه» موجود در بخش نسخ خطی کتابخانۀ ملی ایران استنساخ، تصحیح و در چهار فصل تنظیم شده است.

فهرست مطالب کتاب:

نسبنامه و اذن حضرت والا

فصل اول: بی‌تماشا نبود

فصل دوم: قطعه‌ای از جهنم

فصل سوم: عمارت روی ناف حوا است

فصل چهارم: نه صدای شتری و نه تعالِ عربی

حاشیۀ ابوالقاسم عمادالممالک بر سفرنامۀ شاهزاده خانم