معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

زندگی عطار در میان بزرگان فرهنگ ایران، ناشناخته‌ترین زندگی است؛ زیرا از جزئیات زندگی شخصی او تقریباً هیچ اطلاعی در دست نیست. وقتی افسانه‌ها را ـ که حاصل تخیل مردمان قرن‌ها بعد از وفات اوست ـ به یک سو نهیم، جز نام خودش و نام پدرش و نام زادگاهش و طبعاً محل دفن او چیز دیگری باقی نمی‌ماند؛ آنچه از زندگی‌نامۀ عطار مسلم است، این است که نام وی فریدالدین محمد است و نام پدرش ابراهیم و نام جدش اسحاق. وی از اهالی نیشابور بزرگ بوده است و در رَبعِ شامات و ولایت رُخ و دِهِ کدکن زاده شده است و در شادیاخ نیشابور او را به خاک سپرده‌اند که هم اینک مزارش در آنجا زیارتگاه است. وی مرید شیخ جمال‌الدین محمد بن محمد نُغُندَریِ طوسی معروف به «امام الربانی» بوده است.

از جمله آثاری که یقین شده است که متعلق به عطار است عبارتند از: منطق الطیر یا «مقامات طیور»، الهی‌نامه، اسرارنامه، مصیبت‌نامه، دیوان قصاید و غزلیات، مختارنامه و تذکرۀ ‌الاولیاء.

تقریباً امروز مسلم شده است که عطار در حدود سال‌های 615 ـ 620 که سالی چند به پایان عمرش مانده بوده، رباعیات خود را گردآوری کرده است و آن را «مختارنامه» نامیده و بر آن مقدمه‌ای نوشته است و در آن مقدمه آثار منظوم خود را که در آن روزگار تدوین شده بود و نشر یافته بوده به ترتیب تاریخی، بدین‌گونه یاد کرده است: الهی‌نامه، اسرار‌نامه، مصیبت‌نامه، منطق الطیر، دیوان و مختارنامه است. تذکرۀ ‌الأولیاء احتمالاً از کارهای دوران جوانی یا میان‌سالی اوست و نشان می‌دهد که او در تدوین تذکره، علاوه بر میل دوستان، خود نیز در مرحله‌ای بوده که جستجو در احوال این مشایخ برایش آموزندگی و تازگی داشته است.

تذکرۀ الاولیاء کتابی است که به دوگونه می‌توان آن را خواند: هم مثل کتاب «حسین کُرد» قابل خواندن است هم به‌مانند «تراکتاتوس» ویتگن اشتاین. در قرائت نخستین کافی است چشم خود را روی سطرها سفر دهیم و حواث را دنبال کنیم؛ که مثلاً چگونه حلاج را بر دار کرده‌اند یا وقتی به گفتاری از نوع سخن جنید دربارۀ اخلاص رسیدیم که می‌گوید: «فرضٌ فی فرضٍ فی نَفل»، یگوییم «آری، همان است که من می‌فهمم. مقصودش لابد شیرینی نُقل است» و با مراجعه به فرهنگ عمید معنی کلمات آن را به دست آوریم. در قرائت دوم روی هر سطر گاه، می‌توان روزها اندیشید. درست است که اینجا قلمرو زبان ارجاعی و بیان منطقی نیست؛ اما در همین زبان عاطفی و هنری هم ظرایفی وجود دارد که فهم آن ظرایف گاه به اندیشیدن بسیار نیاز دارد و به دانسته‌های بسیاری در حوزۀ معارف اسلامی. درین قرائت دوم یک فعل یا حرف اضافه‌ای که همراه آن فعل به کار رفته است می‌تواند روزها وقت مصحح کتاب و خوانندۀ جدی آن را بگیرد.

تذکرۀ الاولیاء نمایشگاه دائمی نگاه‌های هنری و جمال‌شناسانه نسبت به الهیات اسلامی است. در این نمایشگاه، حاصل بینش هنری حدود یکصد تن از آفریدگاران این نگاه هنری به نمایش گذاشته شده است. از نگاه هنری سادۀ بعضی زاهدان دورۀ آغازین تاریخ ایران اسلامی تا صورت‌های پچیده و شگفت‌آور این نگاه که در رؤیت جمال‌شناسانۀ عارفانی همچون بایزید و حلاج و واسطی دیده می‌شود.

عطار با تدوین تذکرۀ ‌الاولیاء در قلمرو زندگینامه‌های عارفان، شاهکاری به وجود آورده است که در تمدن اسلامی همتایی ندارد؛ با اینکه ده‌ها کتاب در این موضوع بر دستِ بزرگانی از نوع ابونصر سراج طوسی (صاحب اللُّمَع) و ابونعیم اصفهانی (صاحب حلیۀ‌الاولیاء) و ابوسعید خرکوشی (صاحب تهذیب الأسرار) و ابوالقاسم قشیری (صاحب رسالۀ قشریه) و علی بن عثمان هجویری (صاحب کشف المحجوب) قبل از روزگار او فراهم آمده بوده است و او موادِ کار خود را از اینگونه آثار گردآوری کرده است.

تذکرۀ ‌الاولیاء نمایشگاه بزرگ حالات عارفان است در آینۀ زبان ایشان؛ زبان به مفهوم عام کلمه که هر نوع حرکت (ساده و پیچیده) و خاموشی را نیز شامل است. در مطالعۀ تحول «زبان عارف» حرکتِ از سادگی به سوی پیچیدگی را به روشنی، همه جا می‌توان مشاهده کرد. سخنان سادۀ عارف/ زاهدانی از نوع حسن بصری و ابراهیم ادهم و شقیق بلخی تا سخنان پیچیدۀ عارفانی امثال بایزید و حلاج تا شبلی و خرفانی و ابوبکر واسطی.

این کتاب تنها اثر منثور عطار است و هیچ‌کسی از قدما کتاب نثری بدو نسبت نداده است، مگر تقی‌الدین اوحدی بلیانی صاحب «عرفات العاشقین» که در شمار آثار عطار، در کنار این کتاب از کتابی به نام «اخوان الصفا» یاد می‌کند.

منابع اصلی عطار در تذکرۀ ‌الاولیاء عبارتند از: حلیۀ الاولیاء، طبقات الصوفیه، تهذیب الأسرار، الرسالۀ القشیریه، اللمع ابونصر سراج، عقلاء المجانین، کشف المحجوب، بستان العارفین، مقامات ابوسعید، اسرار التوحید، مقامات ابوعلی فارمدی.

عطار مثل هر شاعر و نویسندۀ بزرگ دیگر، زبان ویژۀ خود را دارد؛ هم از لحاظ منظر واژگان و هم از چشم‌انداز ساختارهای نحوی. کاتبان در طول زمان با بعضی از این کلمات یا ساختارهای نحوی آشنایی کافی نداشته‌اند و طبعاً آنها را به کلمات و ساختارهای آشنای خودشان بدل کرده‌‌اند. آنچه در مورد تذکرۀ ‌الاولیاء اتفاق افتاده، به دلیل آزادی انتخاب جای کلمات و نوع کلمات در «منطق الطیر» مثلا کمتر روی داده است. وزن و قافیه از عواملی بوده که تغییرات نحوی و واژگانی را در «منطق الطیر» دشوار می‌کرده است، ولی هر کاتبی به راحتی می‌توانسته یک عبارت تذکرۀ ‌الاولیاء را به هر گونه‌‌ای که می‌پسندیده یا قابل فهمش بوده است درآورد.

یکی از مسائل نسخه‌شناسی تذکرۀ ‌الاولیاء، چه در مشایخ قبل از حلاج و چه در مشایخ مابعد حلاج، این است که ردیف و جای هر شیخ گاه ثابت نیست؛ مثلا در بخش ماقبل حلاج، شماره‌های 59 و 60 (ابوالخیر اقطع و ابوعبدالله تروغبذی) در بعضی نسخه‌ها پشت سر هم و در فاصلۀ میان محمد بن علی حکیم ترمذی و وراق قرار دارند. عطار در تدوین این کتاب بی آنکه نظمی دقیق و تاریخی را رعایت کند، عارفانی را که با یکدیگر نوعی ارتباط معنوی دارند، پشت سر هم می‌آورد؛ مانند حسن بصری و رابعه و عتبة الغلام.

استاد شفیعی کدکنی در تصحیح این کتاب به این نتیجه رسیده است که مجموعۀ نسخه‌های موجود که به لحاظ انجامه یا هر عامل دیگری می‌توانند دارای تقدم اعتباری باشند، در کل از دو گروه تشکیل می‌شود: گروه الف و گروه ب. گروه الف در اقلیت‌‌اند و گروه ب در اکثریت. گروه الف که در اقلیت‌اند از اصالت و اعتبار چشم‌گیر برخوردارند و گروه ب، در قیاس با آنها در مرحلۀ فروتری از اعتبار و اصالت قرار می‌گیرند. گروه الف شامل نسخه‌های نافذ پاشا، قسطمونی، قلیچ علی پاشا و حضرت خالد از نظر ایشان اصالتی دارند که در دیگر نسخه‌ها وجود ندارد. در تصحیح این کتاب نسخه‌های گروه الف اساس کار بوده‌اند. یعنی نسخۀ نافذپاشا اساس قرار داده شده و نسخه‌های قسطمونی، قلیچ علی پاشا و حضرت خالد و شهید علی پاشا در حاشیه آورده شده تا اختلافات میان این چند نسخه با نسخۀ اساس نشان داده شود.

فهرست مطالب کتاب:

* جلد اول

سپاس‌نامه

مقدمه

متن: بخش اول

متن: بخش دوم

* جلد دوم

نسخه بدل‌ها

تعلیقات

فرهنگواره

فرهنگوارۀ نسخه بدل‌ها

فهرست مراجع