معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

چنین به نظر می‌رسد و اسناد گواهند که نوشتن خاطرات روزانه توسط پادشاهان ایران و به تبع آن سفرنامه، از ناصرالدین شاه قاجار چهارمین پادشاه این سلسله (1264 ـ 1313 هـ.ق) آغاز شده است و اگر هم پیش از او کسی از شاهان دست به این کار زده، هیچ اثری از آن باقی نمانده است. ناصرالدین شاه علاوه بر سفرنامه‌هایی که نوشته خاطرات خود را نیز در اکثر موارد در تهران یا به قول خودش دارالخلافه و مناطق ییلاقی تهران که به شکار و تفریح می‌رفته است مکتوب کرده است، به این ترتیب وی که پادشاهی شکارچی، عاشق سیر و سفر و گشت و گذار و در عین حال در قلمفرسایی توانا بود، دست‌خط‌های بسیاری از خود به یادگار گذاشته است.

به طور کلی سفرنامه‌ها و خاطرات منتشرشدۀ ناصرالدین به دو بخش سفرهای خارجی و داخلی تقسیم می‌شود. سفرنامه‌های خارجی ناصرالدین شاه عبارتند از: سفرنامه عتبات، سفر اول فرنگستان، سفر دوم فرنگستان و سفر سوم فرنگستان. البته وی در زمان ولیعهدی و در سن هفت سالگی سفری رسمی به ایروان و ملاقات مطلوبی نیز با نیکلای اول، امپراطور روسیه داشت.

این کتاب همان‌طور که از اسمش بر می‌آید حاوی دست‌نوشته‌های ناصرالدین شاه از سفر و شکار در فیروزکوه است. در واقع آنچه در مسیر رفت و برگشت تهران تا فیروزکوه و بالعکس بر او گذشته به رشته تحریر درآورده است. چنانچه خودش در قسمت فوقانی همه صفحات نوشته، «فیروزکوه شهر محرم سنه 1282 اودئیل» و ماه که تمام می‌شود، همین عبارت را با تغییر نام ماه ادامه می‌دهد. متن خاطرات به خط شخص ناصرالدین شاه است، و در چند سطر اول توضیح می‌دهد که از 27 ذیحجه‌الحرام تا 25 محرم را چگونه گذرانده و سپس از 25 محرم و روز به روز شروع به نوشتن خاطرات خود از این سفر 50 روزه می‌کند، چنانچه در همین روز نقل می‌کند که صبح بسیار زود در برج سلطنت‌آباد از خواب برخاسته و رو به سمت لار و فیروزکوه حرکت کرده است.

بعضی از محل‌هایی که در مسیر تهران تا فیروزکوه (رفت و برگشت) از آنجا‌ها عبور، بازدید و یا اقامت کرده و در مورد برخی از آنها توضیحاتی داده است عبارتند از: نیکنام‌ده، لواسان، لار، دماوند، پلور، لاسم، چشمه انگمار، کلک ساهون، انگم، نیاک، لزورک، نوا، ده ارجمند، تیان چال، عمرک، لزور، شادمهان، اهنز، ده اندریه، تنگۀ ساه، تنگۀ واشی، گلیان، دراسله و واله، ده وسیه کش، آلاشت، مرتع چاخانی، ولوپی، چرات، سوادکوه، فیروزکوه، ساینه کش، شلفین، رودخانه کمرود، کتالان، امین آباد، قریۀ مومج، دهنار، هویر، اشندر، چنار، مُشا، قاپوز، لواسانات و ورود به عمارت شمیران در 15 ربیع‌الاول که به پایان می‌رسد و می‌نویسد: «الحمدُلله تعالی علی کل حال شکر خدا را که سفر پنجاه روز در کمال خوبی و خوشی و صحت مزاج از لطف خداوند عالم و توجه پیغمبر صلوات الله علیه و مرتضی علی علیه‌السلام و اصحاب او بخیر و خوبی گذشت، باز هم الحمدلله تعالی». از اینجا به بعد که حاوی 6 صفحه دست‌نویس ناصرالدین شاه است بالای صفحات این عنوان قید شده است: «نیاوران شهر ربیع‌الاول 1282 اودئیل» که در این صفحات به نقل خاطرات خود از وقایعی که بعد از بازگشت از فیروزکوه، در نیاوران روی داده پرداخته است، از قبیل: «دریافت پیشکش‌ها و تقسیم آن با همراهان، ملاقات با مهد علیا، سردی هوای شمیران، برگزاری باشکوه سلام عید مولود پیامبر (ص) و آتش‌بازی، شکار در دارآباد، خبر جنگ و نزاع شیر علی کابلی با برادرش بر سر قندهار، دزدیده شدن مهرهای انیس الدوله و ...».

متن دست‌نویس ناصرالدین شاه 49 صفحه است. گفتنی است ناصرالدین شاه خاطرات خود را در عناوین خاص در کتابچه‌هایی می‌نوشته و وقتی تعداد آنها به اندازه یک آلبوم قطور می‌شد، دستور می‌داده که گردآوری و به ترتیب تاریخ در یک مجلد صحافی کنند و شماره صفحه مسلسل در آن درج شود. بنابراین این مجموعه در آلبوم شماره 97 از اسناد بیوتات سلطنتی آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نگهداری می‌شود و از صفحه 97 الی 145، آلبوم مزبور را در برمی‌گیرد که در متن شماره صفحه قید گردیده است.

در مورد نوشته‌های ناصرالدین شاه آنچه بیش از هر چیز جلب توجه می‌کند آن است که برای آشنایی با جغرافیای تاریخی و زیست محیطی اطلاعات بسیار ارزنده‌ای به دست می‌دهد، از هرجا گذر کرده از دشت و باغ، دره و کوه، آبادی، امامزاده، روستاهای کوچک و غیره همه را به بهترین وجه توصیف کرده و لباس و چهره و طرز سخن گفتن افرادی را که دیده بخوبی وصف نموده است. همچنین آشنایی با انواع پرنده‌های شکاری و پستاندارانی که درآن زمان در زیستگاه‌های محل عبور وی به سر می‌بردند، از دیگر مطالب با ارزش در این کتاب است.

اصل اسناد (دست‌نوشته‌های ناصرالدین شاه) با مجموعه اسنادی دیگر در سال 1362 از کاخ گلستان که در آن زمان وابسته به وزرات امور اقتصادی و دارایی وقت بود به سازمان اسناد ملی ایران منتقل شد و بدون هیچ شبهه‌ای نسخۀ مؤلف و اصل دستخط ناصرالدین شاه است.

بدیهی است که مطالعه‌کنندگان انتظار دارند که ناصرالدین شاه هنگام نگارش از امور سیاسی و وقایع مهم کشوری سخنی و یا نظری آورده باشد؛ ولی متأسفانه چنین نیست و او که عاشق طبیعت و شکار و تفریح بوده و در نوشته‌های خود به جای پرداختن به مسائل جدی حکومتی به تشریح سبزه‌زاران، پرندگان و حوش و سایر حیوانات شکاری و همچنین وصف اطرافیان و همراهانش که پیوسته با آنها در حال مزاح و شوخی و خوشگذرانی بوده پرداخته و اسامی آنها را پشت سر هم با لقب و بی‌لقب ردیف نموده و تحت عنوان اهالی حرم، غلام‌بچه‌ها، پیشخدمت‌ها، کنیزها و غیره به تناوب اسامی را قید کرده، چه خوردم و چه نوشیدم، چه وقت خندیدیم و چه وقت کسل شدیم و غیره.

در این متن و سایر دست‌نوشته‌های ناصرالدین شاه، هر جا که کلمۀ «مردم» استفاده کرده است، منظورش همراهان و اطرافیان او هستند و نه مردمی که در تصور ماست.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

کتاب حاضر

مشکلات تصحیح

متن نسخه

تصویر نسخه

نمونه‌ای از تصاویر سفر ناصرالدین شاه

نمایه‌ها