معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مواجهۀ همه‌جانبۀ با غرب را می‌توان مهم‌ترین و بزرگ‌ترین چالش ایران در چند قرن اخیر دانست. در دورۀ قاجار به واسطۀ ورود اندیشۀ تجدد، زندگی ایرانیان در همۀ ابعاد دستخوش دگرگونی شد و تغییرات گسترده‌ای در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، دینی، اقتصادی و فرهنگی به وقوع پیوست. در این دوره اندیشۀ ایرانی در برخورد با اندیشه‌های غرب متجدد دچار گسست معرفتی شد و چالش عمیقی میان سنت و تجدد درگرفت که تاکنون نیز ادامه داشته است. تجدد خود را در قالب پدیده‌هایی نوین عرضه کرد. یکی از این پدیده‌ها نمایش غربی بود که در طول چند دهه به تدریج در ایران رایج شدند به حوزۀ هنری و فکری ایرانیان راه پیدا کرد. این فرم نوین تا زمان مشروطیت عمدتاً در فضای فکری نخبگان و تحصیل‌ کردگان جریان داشت و کمتر با تودۀ مردم ارتباط بود. 

با توجه به رویکردی که روشنفکران پیش از مشروطه نسبت به تجدد اتخاذ کردند، بنیان تجددی ایرانی بر مبنای اندیشۀ روشنگری و پوزیتیویسم بنا نهاده شد. ذات خوش‌بینانه، امیدوار و مثبت‌اندیش این دو نحلۀ فکری در روح تجددی ایرانی متجلی شد و باور به اصل قابل ترقی بودن انسان به اندیشۀ تحول‌خواهان ایرانی، چه اصلاح‌طلبان حکومتی و چه روشنفکران راه یافت. روشنفکران ایرانی از جمله آخوند‌زاده، ملکم، مستشارالدوله، طالبوف و میراآقاخان کرمانی با نگارش آثار متعددی در زمینه‌های سیاسی، مذهبی، اقتصادی و فرهنگی کوشیدند ضمن انتقاد به شرایط حاکم بر جامعۀ ایران، راه‌کارهای مناسبی برای برون‌رفت از این شرایط به دست دهند. آنها در راه به ثمر نشستن این راه‌کارها، خوش‌بینانه، به آینده چشم دوختند. از تاروپود اندیشۀ آنان چنین برمی‌آمد که اگر گذشته به خوبی نقادی شود و وضعیت ایران در زمان کنونی با نگاهی واقع‌بینانه مورد ارزیابی قرار گیرد به موقعیت نابه‌سامان جامعۀ ایران پی‌برده خواهد شد. سپس برای رفع این نابه‌سامانی الگوهای کمابیش یکسانی را که همگی از غرب اقتباس شده بودند پیشنهاد کردند و امیداور بودند که در مدت زمان کوتاهی ایران عقب‌افتادگی طولانی مدت خود را جبران کند و در جادۀ ترقی بیافتد از این رو باور به اصل ترقی را می‌توان محتوای غالب بر اندیشۀ این روشنفکران و همین‌طور اصلاح‌طلبان حکومتی دانست. آنچه که در اصل ترقی حیاتی به نظر می‌رسد نوعی نگرش خوش‌بینانه به پیشرفت انسان است. از این رو بر اساس ساختارگرایی تکوینی می‌توان گفت ساختار معنایی پنهان یا جهان‌نگری موجود در اصل ترقی که روشنفکران پیش از مشروطه به آن ایمان داشتند خوش‌بینی است.

حال با پذیرش تقدم محتوا بر فرم که بنای این پژوهش بر آن گذاشته شده، نمایش کمدی غربی شکل گرفته در ایران به عنوان ساختار یا فرمی جدید ناآگاهانه از دل این جهان‌نگری خوش‌بینانه سر برآورد. فرم کمدی با داشتن ساختار معنایی پایان خوش و دمیدن لحظه‌های مفرح و شادی‌بخش در طرح و کاراکترهای نمایش در رابطۀ معناداری با خوش‌بینی موجود در جهان‌نگری روشنفکران قرار می‌گیرد. در هم‌خوانی ساختار‌ها، خوش‌بینی روشنفکران و پایان خوش کمدی بر هم انطباق می‌یابند و منطقی به نظر می‌رسد که نمایش کمدی غربی تحت تأثیر جهان‌نگری روشنفکران به وجود آمده باشد. در واقع می‌توان گفت که نمایش کمدی غربی تحت‌تأثیر زمینه‌های فکری مشروطه در ایران تأسیس شده است. به این ترتیب خوش‌‌بینی منبعث از اصل ترقی به‌عنوان جهان‌نگری روشنفکران پیش از مشروطه فرم بیانی خود را در نمایش کندی غربی یافته است. به عبارت واضح‌تر نمایش کمدی غربی با پایان خوشی که در ساختار خود دارد فرم بیانی ویژه و منحصر‌به فرد دوران پیش از مشروطه است و می‌توان بنا بر گفتۀ لوکاچ که رمان را نوع غالب و حاکم در هنر مدرن بورژوایی می‌داند مشروطه است و می‌توان بنا بر گفتۀ لوکاچ که رمان را نوع غالب و حاکم در هنر مدرن بورژوایی می‌داند نمایش کمدی غربی را فرم غالب در ادبیات نمایشی نوپای ایران در عصر پیش از مشروطه در نظر گرفت.

بیش از صد سال از ورود نمایش غربی به ایران با وجود پژوهش‌های گوناگونی صورت گرفته هنوز هم‌ چرایی تأسیس این فرم هنری نوین در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. با درک این کاستی این پژوهش بر آن است به این مهم بپردازد. این پژوهش قصد دارد که به دو پرسش بنیادین پاسخ دهد:

1) چگونه زمینه‌های فکری مشروطه باعث تأسیس نمایش کمدی غربی به عنوان یک فرم جدید در ایران شدند؟

2) چگونه و به چه میزان نمایش غربی این دوره بر گسترش زمینه‌های فکری مشروطه تأثیر گذاشت؟

پیش‌فرض اول این پژوهش این است که به وجود آمدن نمایش غربی در ایران تحت تأثیر شرایط سیاسی و اجتماعی دورۀ قاجار است. یعنی نمایش غربی به عنوان یک پدیدۀ تاریخی در یک زمینۀ جامعه‌شناختی و در تعامل با امر سیاسی شکل گرفته است. پیش فرض دوم نیز این است که نمایش غربی که در بزنگاه مهمی از تاریخ جدید ایران به وجود آمده همچون آینه‌ای تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عصر خود را منعکس می‌کند و ضمن بازتاب شرایط موجود نمایشگر آمال و آرزوهای تحول‌خواهان ایرانی است.

با اتخاذ چنین پیش‌فرضی و با توجه به بضاعتی که هنر نمایش در زمینۀ مباحث نظری دارد ضروری می‌نمود که از علوم انسانی و به‌خصوص جامعه‌شناسی و تاریخ کمک گرفت. از این رو روش ساختارگرایی تکوینی لوسین گلدمن به عنوان چهارچوب نظری در نظر گرفته شد که هم جنبۀ تاریخی و هم جنبۀ جامعه‌شناختی را در برگیرد.

این پژوهش دارای چهار فصل است. در فصل اول چهارچوب نظری پژوهش به تفصیل شرح داده شده است. فصل دوم به روش پژوهش می‌پردازد. فصل سوم تأثیر زمینه‌های فکری انقلاب مشروطه در شکل‌گیری نمایش غربی و ژانر غالب آن یعنی کمدی را مورد بررسی قرار می‌دهد و در فصل چهارم تأثیر کمدی غربی را بر مشروطه مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: چهارچوب نظری

فصل دوم: معرفی زمینه‌های فکری مشروطه و گزارشی از نمایش غربی در ایران

فصل سوم: تأثیر زمینه‌های فکری مشورطه بر شکل‌گیری نمایش کمدی غربی در ایران

فصل چهارم: تأثیر نمایش کمدی غربی بر مشروطه

نتیجه‌گیری

منابع و مأخذ

نام‌ها