معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب تصحیح و شرح اخلاق محسنی یا جواهر الاسرار است که در سه بخش عمده نگاشته شده است: 1. مقدمه مصحح شامل: تعریفی از حکمت و پیشینۀ آثار اخلاقی در ایران، سخنی دربارۀ مؤلف و مشرب فکری و آثار او، بیان ویژگی‌های کتاب اخلاق محسنی و نسخه‌هایی که در این رساله مورد بررسی قرار گرفت، 2. متن کتاب اخلاق محسنی و مقابله آن با چهار نسخه، 3. تعلیقات شامل: توضیحات، فهرست‌ها (اعلام ـ آیات قرآنی و احادیث، ادبیات فارسی و عربی، منابع و مآخذ).

کمال‌الدین حسین بن علی کاشفی سبزواری بیهقی واعظ، مشهور به «ملاحسین کاشفی» یا «ملاحسین واعظ» از جمله دانشمندان و مؤلفان پرکار قرن نهم و آغاز قرن دهم هجری است. وسعت اطلاعات و توانایی وافرش در تألیف و تصنیف، او را در شمار نویسندگان مشهور فارسی درآورد و فرصت آن را داد تا آثار متعدد و متنوعی از خود به یادگار گذارد. او در اواسط نیمۀ اول قرن نهم در سبزوار قصبه بیهق به دنیا آمد. دوران جوانی را در آن شهر گذراند و به وعظ و تذکیر روزگار می‌گذرانید. چون بانگی خوش و بیانی دلپذیر داشت و اطلاعات او بسیار بود، مواعظ او مورد قبول همگان قرار می‌گرفت.

دربارۀ اعتقادات او نیز از زمان حیات او اختلاف بود؛ چنان‌که در پاره‌ای نواحی به تشیع و در پاره‌ای دیگر به تسنن اشتهار داشت. از سویی چون فرزندش فخرالدین علی به تصریح او را پیرو طریقت نقشبندیان که همه از اهل سنت بوده‌اند دانسته است، مسلم می‌شود متمایل به تسنن بوده است و از جانبی دیگر ولادت و تربیت اولیه‌اش در شهر سبزوار که از مراکز قدیم شیعیان اثنی‌عشری است، وابستگی او را به مذهب تشیع نشان می‌دهد.

واعظ کاشفی در علوم دینی و فنون غریبه و ریاضیات و نجوم و موعظه و خطابه متبحر بود و در زمان سلطنت سلطان حسین بایقرا که پادشاهی ادب‌پرور و هنردوست بود، در شاعری «حسینی» تخلص می‌کرد. کتاب‌ها و رساله‌های نسبتاً زیادی در موضوع‌های اخلاق و تاریخ و تفسیر قرآن مجید و حدیث، شرح مثنوی، تصوف، بیان و صناعت اشعار، سحر و طلسمات و علوم نجوم و ریاضیات، به زبان‌های عربی و فارسی به او نسبت داده شده است که تعداد آنها در منابع مختلف گاه به بیشتر از چهل اثر بالغ می‌گردد.

کاشفی در نثر متفنّن است، گاه بسیار ساده و موجز می‌نویسد؛ به‌ویژه هنگامی که از کتب علمی نقل می‌کند؛ گاه از شیخ سعدی و گلستان تقلید می‌کند مانند روضۀ‌الشّهدا و اخلاق محسنی، ولی پیشرفت شایانی در نثر صنعتی ندارد. در مجموع می‌توان گفت نثر او متفنّن و روی هم رفته ساده و روان است که مختصات عصر خود را دارد. در مقایسه‌ای که بین نثر کاشفی در انوار سهیلی و نثر نصرالله منشی در کلیله و دمنه استاد شمیسا انجام داده‌اند نتیجه بر این است که شاید به لحاظ احتوا بر انواع سجع و اضافات تشبیهی، نثر کاشفی ادبی‌تر از نثر نصرالله منشی است، اما به هیچ وجه فصاحت و بلاغت و فخامت و استواری نثر نصرالله منشی را ندارد و همین مقایسه اگر بین اخلاق محسنی و گلستان سعدی انجام شود، شاید چنین نتیجه‌ای دور از ذهن و واقعیت نباشد. با همۀ این اوصاف نثر کاشفی در دورۀ خودش از بهترین‌هاست و بنابر نظر استاد ملک‌الشهرای بهار: ملاحسین از نویسندگان پرکاری است که در ایران بی‌نظیر و کمیاب است.

اخلاق محسنی از جمله کتاب‌های مشهور قرن نهم در اخلاق و حکمت عملی است که ملا واعظ کاشفی آن را به نام ابوالمحسین میرزا در سال 900 به اتمام رساند. این کتاب به دو اسم اخلاق محسنی و اخلاق المحسنین شهرت دارد و امروز به نام نخستین یعنی اخلاق محسنی معروف است. در صفحۀ 121 از نسخه متن، نویسنده به تاریخ تألیف این رساله چنین اشاره کرده است: «چنانچه حاتم طایی که در تاریخ تألیف این رساله که سنۀ 845 از وفات او قریب نهصد و چهل و پنج سال گذشته».

با بررسی متن این کتاب به نظر می‌رسد نثر کاشفی در این متن نثری یک‌دست نیست. هر جا متنی از کتابی دیگر که مربوط به قرون گذشته است نقل شده است، سبک نثر متفاوت می‌شود. مثلاً در جایی از متن وجود «ب» بر سر فعل ماضی و «ی» استمرار در پایان ماضی استمراری و «مر» بر سر متمم و مفعول و آوردن ضمیر «او» برای غیر ذوی‌الروح یادآور سبک خراسانی و متون نثر قرن چهار و پنج است و آنجا که ترجمه‌ای از آداب ابن‌المقفّع و نقل از کتاب اخلاق ناصری است، نثر فنی قرن شش و هفت را تداعی می‌کند و کمی کلام مقیّد و پیچیده می‌شود. وجود چنین عبارات متفاوت سبکی قضاوت قاطع در مورد نثر این متن را کمی مشکل می‌سازد اما با این همه به‌جز مقدمه کتاب که کمی فنی و مزین است متن، ساده و نسبتاً روان است و بیشترین پیروی نحوی و زبانی که از سبک دورۀ خود کرده است استفاده از اصطلاحات عربی و آوردن افعال وصفی با حذف شناسه‌های نقلی و بعید با قرینه و بی‌قرینه در سطح بالا است. از لغات عربی دشوار کمتر استفاده کرده است. وجود سجع و آرایه‌های بیانی و بدیعی نتوانسته است انتقال مفاهیم را عامض و دیریاب کند. متن مملو از آیات، احادیث، اشعار فارسی سروده مؤلف و سایر شاعران است که گاهی آنها جزیی از اجزاء جمله هستند و یا در مواردی به صورت مترادف با جملات آورده شده است. نثر آهنگین و موزون کاشفی در این دوره که نثر از سستی برخوردار است ارزشمند و قابل تحسین است و بهترین برای آن همان نثر حد واسط میان نثر ساده و فنی است.

به منظور تصحیح و مقابلۀ این کتاب، مصحح از چهار نسخۀ خطی و یک نسخۀ سنگی استفاده کرده است. فهرست نسخ مورد استفاده‌شده عبارتند از: 1. نسخۀ دانشگاه تهران، تاریخ کتابت 934 ق؛ 2. نسخۀ مجلس شورای اسلامی، تاریخ کتابت 967 ق؛ 3. نسخۀ مجلس شورای اسلامی، تاریخ کتابت قرن یازدهم قمری؛ 4. چاپ سنگی لاهور، تاریخ کتابت سنۀ 1972 م؛ 5. نسخۀ مجلس شورای اسلامی، تاریخ کتابت 954 ق.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه مصحح

کتابنامه

متن کتاب اخلاق محسنی

تعلیقات