معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ادبیات داستانی ما که عموماً فضای تاریخی عصر قاجار و پهلوی را می‌پوشاند، مملو است از مسائل و معضلات اجتماعی و مشکلاتی که شخصیت‌های داستان‌ها از آنها رنج می‌بردند. اما در «کلیدر» ، محمود دولت‌آبادی فراتر از صرفاً بیان این مشکلات اجتماعی می‌رود. خواننده پس از اتمام رمان احساس می‌کند تاریخ ایران و آسیب‌شناسی مشکلات اجتماعی را مورد مطالعه قرار داده است: چگونه در طول تاریخ، برخی از این مشکلات اجتماعی چنان در فرهنگ این سرزمین ریشه دوانده و نهادینه شده است که بسیاری از خصائل و اخلاقیات و حتی وجدان ملی ما را تحت تأثیر قرار داده است. در نتیجه، خوانندۀ نوعی، که گاه با پرسش‌هایی روبرو می‌شود که ظاهراً پاسخ دقیق و مناسبی برای آنان نمی‌یابد با داستانی روبرو می‌شود که الگو از رخدادهای واقعی تاریخی در خطه‌ای از این مرز و بوم گرفته و با چنان جزئیات دقیق و تنوع شخصیت‌ها، ارائه شده است که می‌تواند مستندی از سرگذشت این سرزمین و حتی معضلات امروزی آن باشد.

دولت‌آبادی در ده جلدی که خواننده را مسحور و طلسم می‌کند، و به او اجازۀ قطع و زمین گذاشتن کتاب را نمی‌دهد، فقط تاریخ را ثبت نمی‌کند، که زبان‌ پارسی را متحول می‌کند. توصیف‌های او در راستای تجسم صحنه‌ها و حتی شرایط اقلیمی ـ جغرافیایی، در وصف حالات جسمی و روحی ـ روانی و حتی فلسفی شخصیت‌های بی‌شمار داستانش، پا از نثر فراتر نهاده و با شعر شانه می‌زند. در آثار معاصر داستانی دورۀ تاریخی خاصی برای حذر از برخورد با خط قرمزها، فضای داستانی را تشکیل می‌دهند تا نویسنده در آن قالب و بدان بهانه آنچه را در پی بیانش است، به تصویر کشد. اما در «کلیدر» نویسنده از فضای اجتماعی به عنوان بهانه بهره نمی‌گیرد، بلکه تاریخ برهۀ زمانی خاص را در بخش کوتاهی از عصر پهلوی اول و کل دورۀ پهلوی دوم به ثبت می‌رساند. ولی در ضمن، هنگام خواندن رمان، احساس نمی‌کنیم که رمانی سیاسی ـ اجتماعی می‌خوانیم، چون در طی آن نویسنده با استفاده از راوی دانای کل و در قالب رئالیسم صرف، به سبک نویسندگان بزرگ روسی به تفصیل، به ابعاد شخصیتی تمامی شخصیت‌های اصلی و فرعی می‌پردازد که هر کدام نمایندۀ گونه‌ای از شخصیت انسانی هستند.

این کتاب به تحلیل و واکاوی یکی از آثار برجسته ادبیات ایران به قلم محمود دولت‌آبادی با نام «کلیدر»  اختصاص یافته است؛ داستانی با شخصیت‌هایی که در یک‌سو نمادی از شرافت، درستکاری، پاکی و انسان آرمانی هستند و در سویی دیگر تا درجۀ حیوانی پلید پایین آمده‌اند. شاهکاری با لایه‌هایی قابل کشف و محتوایی جاودانه که از سوی نگارنده برای پویشی شگفت‌انگیز برگزیده شده تا باری دیگر شخصیت‌پردازی بی‌نظیر، روایت کم‌نقص، توصیفات دقیق و هنر والای دولت‌آبادی خودنمایی کند.

بدیهی است فضاسازی از عناصر اصلی در ادبیات داستانی است، زیرا با سایر عناصر در تعامل تنگاتنگ است. در رمانی با حجم و عظمت «کلیدر» و با سرزمین پهناور و کویری خراسان ایران، که ویژگی‌های طبیعی ـ جغرافیایی ـ اقلیمی آن، شیوه و سبک زندگی مردم، ریخت‌شناسی و حتی سرنوشت آنان را رقم می‌زند، این تأثیر و ارتباط صد چندان پررنگ می‌شود. در فصل اول این کتاب به فضاسازی این رمان پرداخته شده است.

فصل دوم کتاب به بررسی شخصیت‌های محور و اصلی رمان می‌پردازد؛ آنها در ضمن که فردیت خود را دارا هستند، می‌توانند نمایندۀ اقشار و انواع شخصیت‌های انسانی باشند، به طوری که احساس می‌کنیم بارها نمونه‌هایی از این دست را در اطراف خود و حتی در میان اقوام دیکر ایرانی، شاهده بوده‌ایم.  

دنیای شخصیت‌های رمان «کلیدر» تحت الشعاع مسائل تلخ اجتماعی و قومی است که کنشها و واکنشهای شخصی، اجتماعی، روانشناختی و حتی سیاسی را موجب می‌شود. درک این معضلات و درک چرایی تکرار آنها که به تدریج به صورت الگوهای مکرر اجتماعی، رفتاری و اخلاقی یا به بیانی منطقی‌تر، غیراخلاقی تبدیل شده و هنجارها را به ناهنجاری بدل ساخته است، آن چیزی است که پس از خوانش رمان «کلیدر» ملموس می‌گردد. در بعد اجتماعی، رمان مشکلات و آسیب‌شناسی آنها را با قلم نافذ و تأثیرگذار دولت‌آبادی مطرح نموده است و شواهد و مصادیق عینی آن را بر ما گشوده است. در فصل سوم به عوامل و علل اجتماعی و معلول‌های آن در طول رمان پرداخته شده است.

نیمی از رمان بر بازتاب واکنش‌های روانی و عاطفی شخصیت‌ها تأکید دارد. این فرازونشیب‌های ذهنی ـ روانی به ظاهر و برای دیگر شخصیت‌ها مشهود نیست؛ ولی با استفاده از دیدگاه دانای کل، دولت‌آبادی این امکان را برای خواننده فراهم نموده است که به اطلاعات ذهنی ـ روانی شخصیت‌ها از نگاه و حتی با صدای نویسندۀ ضمنی و راوی اصلی دست یابیم. اگر این راوی، حقایقی را در مورد شخصیت‌ها از نگاه آنان و از زبان خودشان مطرح سازد، آنها را به صورت نقل مستقیم و اگر مکنونات قلبی و ذهنی را بیان نماید، این کار به طور غیرمستقیم و با زبانی متفاوت صورت می‌گیرد. این وجه روان‌شناختی رمان در فصل چهارم بررسی شده است.

می‌توان گفت تقریبا تمامی آثار ادبی، به گونه‌ای عام یا خاص، برجسته یا کم‌رنگ، دارای بعدی فلسفی هستند و «کلیدر»  نیز از این قاعده مستثنی نیست. پرسش‌هایی مبنی بر اینکه من نوعی کیستم و چیستم و از کجا آمده و به کجا می‌روم و ارتباطم با دیگر انسان‌ها چگونه است و از همه مهم‌تر چه سرنوشتی در انتظار من است؟ در «کلیدر»  نیز شاهد شخصیت‌های متعددی هستیم که در پی پاسخ به سؤال‌هایی مشابه از خود یا دیگران هستند. دربارۀ وجه فلسفی «کلیدر»  در فصل پنجم بحث شده است.

فصل ششم کتاب اختصاص به وجه زن ـ مدار «کلیدر»  دارد. این رمان چنان سرشار از مصادیق و نمونه‌هایی از شرایط و نقش زنان در جامعۀ سنتی و روستایی و البته حتی شهری ماست که این مصادیق به طور خودجوش مواردی را به تصویر می‌کشد که مورد تأکید حامیان حقوق زن از اواخر قرن نوزدهم میلادی بوده است.

جدا از سبک و سیاق نوشتاری مسحورکنندۀ دولت‌آبادی، رمان دارای وجه تراژیک است که در تقسیم‌بندی‌های فرای در اثر زمان سازش آناتومی نقد آمده است. فصل پایانی کتاب دربارۀ وجه تراژیک این رمان است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

مقدمه در هزارتوی کلیدر محمود دولت‌آبادی

فصل اول: فضاسازی: ابعاد اقلیمی، جغرافیایی و مردم‌شناختی کلیدر

فصل دوم: شخصیت‌پردازی

فصل سوم: وجه اجتماعی ـ روانشناختی کلیدر

فصل چهارم: وجه روانشناختی کلیدر

فصل پنجم: وجه فلسفی کلیدر

فصل ششم: وجه زن ـ مدار کلیدر

فصل هفتم: وجه تراژیک کلیدر

کلام آخر