معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

میرزا حسین غفاری بن میرزا آقاخان (معز الدین) بن احمد بن معز‌الدین غفاری کاشانی در نیمه اول قرن سیزدهم هجری قمری در کاشان متولد شد. طایفۀ او از اولاد ابوذر غفاری صحابی مشهور هستند که در کاشان و دیگر بلاد ایران ساکن گشته‌اند و به مقامات کشوری و لشکری نائل شدند. غالب اجدادش از قضات کاشان بوده که در آن سامان محل رجوع عام و خاص گشتند. مقرب حضرت باری میرزا محمدحسین غفاری کاشانی تخلص شاعرانه‌اش «مشرقی» و نسب را به سی‌ونه واسطه به ذر ابن ذر غفاری صحابی می‌رساند.

میرزا معزالذین محمدبن احمد بن قاضی عبدالمطلب غفارسی کاشانی به لحاظ خوش‌رفتاری و مردم‌داری زبانزد خاص و عام محسوب شده و یگانۀ عصر خویش بود. میرزا معز‌الذین محمد در سال 1162 ق از طرف کریم‌خان به حکومت کاشان، قم و نطنز و جوشقان منصوب گردید. وی توانست با درایت و شایستگی در دوران حکومتش خطۀ کاشان را که در معرض لشکرکشی و تصادمات خونین بود از تجاوزات پی‌درپی مهاجمین و متعدیان مصون نگاه دارد. میرزا محمدحسین مشرقی فرزند دوم معزالدین معروف به میرزاآقاخان بود که وی نیز فرزند دوم میرزااحمد بن معزالدین حاکم کاشان محسوب می‌شد. مشرقی دو زن اختیار نمود. زن اول صاحب سلطان دختر محمدابراهیم ـ عمویش ـ بود که حاصل این ازدواج دو پسر و دو دختر شد. پسرها آقا مظفر و آقا منصور که در جوانی فوت کردند و یک دختر بنام کوکب خانم عیال حسینقلی غفاری و دیگری غذرا خانم عیال شاهزاده موفق السلطنه بود. زن دوم مشرقی دختر سیدمحمدتقی پشت مشهدی بود که از وی یک پسر به نام میرزا علیمحمد ملقب به معتمد العلماء و یک دختر به وجود آمد.

اشعار مشرقی مضامین و درون‌مایه‌ای عرفانی دارد. مدح سلاطین و حکام در دیوان او مشاهده نمی‌شود؛ لیکن وی در مدح ائمه اطهار (ع) و اولیای الهی و عرفانی زمان اشعاری سروده است. استفاده از فنون و صنایع ادبی همچون تشبیه، استعاره، تلمیح، تمثیل و واج‌آرایی در سروده‌های وی بسیار است. مشرقی با استفاده از واژه‌ها و عباراتی ساده و روان درصدد انتقال مفاهیم بر می‌آید. وی به صورت زایدالوصفی تحت تأثیر اشعار و سبک مولانا قرار گرفته است. مشرقی در بسیاری از اشعار از شیوۀ مولوی استفاده نموده به طوری که در برخی موارد به تضمین اشعار مولانا می‌پردازد. کاشانی با بهره‌گیری از قوالب مختلف شعری نظیر قصیده، غزل، مثنوی، قطعه، رباعی و ... اعتقادات خود را بیان می‌نماید. اشعار او با موضوعاتی چون عشق به مبدأ هستی و راه و رسم آن، مدح مولای متقیان علی بن ابی طالب (ع)، مدح رحمت علیشاه شیرازی، طلب و درد، بیان ناپایداری دنیا و اعراض از آن و ... می‌پردازد.

از ویژگی‌های رسم الخطی خطی دیوان مشرقی می‌توان به تمامی ویژگی‌های رسم الخطی نسخه‌های دورۀ قاجاریه از قبیل چسبیدن حرف «ب» به کلمات بعدی، چسبیدن می به افعال اشاره نمود.

در تصحیح دیوان مشرقی دو نسخه مورد استفاده قرار گرفته است. نسخۀ اول که به نسخۀ (الف) رمزگذاری شده نسخه‌ای خطی است که به سفارش میرزا جلال الدین غفاری از دوستان و نزدیکان مشرقی در سنه 1302 قمری کتابت شده است و به شماره 85662 در کتابخانۀ مجلس نگهداری می‌شود و نسخۀ دوم چاپ سنگی دیوان مشرقی است که در دوران مظفر‌الدین شاه و صدارت امین السلطان با دیباچۀ عبدالحسین بن لسان الملک ثانی تنظیم و به همت و مساعدت مالی بانو طلعت الدوله بنت جلال الدین میرزا و زوجه میرزا نظام مهندس الممالک ابن عم مشرقی به طبع رسیده است و با نسخه (ب) رمزگذاری شده است.

نکات ذیل در تصحیح این دیوان مورد استفاده قرار گرفت:

1. اشعار موجود در دیوان خطی و چاپ سنگی تقسیم‌بندی مناسبی نداشت؛ بدین لحاظ مصحح پس از تصحیح آن، هر یک از اشعار را ذیل قوالب شعری خود قرار داد و براساس حروف تهجی تنظیم و شماره‌بندی نمود.

2. مشرقی غفاری برخی از اشعار را هنگامی سروده بود که در شیراز در کنار مرشد خود، رحمتعلی شاه به سر می‌برد بدین لحاظ در نسخۀ اصل این قبیل اشعار را که غالباً در قالب غزل می‌باشند ذیل عنوان «غزلیات محتاجیه رحمتیه که در ایام توقف فارس فرموده‌اند» آمده است، با توجه به تنظیم اشعار به صورت قالب‌بندی و حروف تهجی، جهت شناسایی این اشعار که نشانگر دورۀ خاصی از زندگی شاعر می‌باشند مصحح ذیل هر شعر عنوان «غزلیات محتاجیه رحمتیه» را درج نمود.

3. فهرست ابیات دیوان در انتها درج گردیده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

دیوان مشرقی کاشانی

فهرست اشعار

منابع و مآخذ