معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب مجموعۀ مقالات سومین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی است که در سال 1395 در مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد. در این همایش، زبان‌شناسان، متخصصان و پژوهشگران مقالاتی را دربارۀ آخرین دستاوردها در زمینۀ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی ارائه کردند که در این کتاب آورده شده است.

زبان‌های ایرانی باستان شامل زبان‌های مادی، فارسی باستان، اوستایی و سکایی و زبان‌های ایرانی میانه شامل زبان‌های پارتی، پهلوی، سغدی، ختنی، خوارزمی و بلخی، به واسطۀ وجود سه امپراتوری جهانی هخامنشی، اشکانی و ساسانی در فلات ایران و بیرون از آن گسترش یافت. به همین روی گستردگی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی به گونه‌ای است که امروزه بخش قابل توجهی از آنها در بیرون از مرزهای جغرافیای سیاسی ایران قرار گرفته است. این زبان‌ها حامل فرهنگ و جهان‌بینی ایرانی‌اند و این فرهنگ را در سراسر جهان ایرانی منتشر می‌دهند. در حال حاضر زبان‌ها و گویش‌های آسی، تالشی و کردی در مناطقی از قفقاز، داغستان، گرجستان، ارمنستان و اران تکلم می‌شود. گروهی از زبان‌ها و گویش‌های شرقی ایران در تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، کشمیر، پنجاب و سند تا سین کیانگ در شمال غربی چین، رواج دارند. بخش مهمی از گویش‌های جنوب غربی ایران تا کشورهای جنوبی خیلج فارس گسترده شده‌اند. همچنین، با همت شعرا و ادبای ایرانی، زبان فارسی دری در دوران اسلامی بخش قابل توجهی از شبه قاره هند، آسیای میانه و آسیای صغیر را فراگرفته است. این زبان برای سده‌های متمادی به عنوان زبان علمی و ادبی در این گستره بزرگ به کار رفته است.

افزون بر زبان‌های ایرانی نظیر کردی، بلوچی و لری و غیره، زبان‌های ترکی و عربی نیز که از سوی گروه بسیاری از هم‌میهنان ایرانی تکلم می‌شود، موجب غنای فرهنگی و علمی زبان‌های ایرانی بوده و همواره به ارزش زبان‌های ایرانی افزوده است. در واقع زبان فارسی به عنوان زبان رسمی به منزلۀ یکی از عوامل و عناصر اتحاد و یگانگی میان همۀ ایرانیان تلقی می‌شود. این زبان از چنان گنجینه فرهنگی، ادبی و علمی سترگی برخوردار است که از دیرباز همۀ ایرانیان را به هم پیوند داده و هیچ عاملی توان جدایی آنها را از یکدیگر نداشته است.

مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی برنامه نخستین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی را در سال 1391 بنیاد نهاد و در سال 1393 دومین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی را برگزار نمود. دستاوردهای این همایش یکی ارائۀ مجموعه سخنرانی‌هایی بود که از سوی استادان و پژوهشگران زبان‌های ایرانی ارائه شد و به لطف الهی و همت ریاست محترم مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی و همکاران سخت کوش بخش انتشارات مرکز، اکنون چاپ شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. دو دیگر آشنایی دانشجویان و جوانان جستجو‌گر با مبانی زبان‌های ایرانی طی برپایی همایش از طریق آشنایی با استادان و پژوهشگران زبان‌های ایرانی است. دیگر اینکه، پس از اجرای نخستین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، دبیرخانه دائمی همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی (گذشته و حال) در مرکز دائرۀ‌ المعارف بزرگ اسلامی گشایش یافت و در پی آن مقدمات برپایی سومین همایش زبان‌ها و گویش‌های ایرانی از اواخر سال 1395 تدارک دیده شد. دبیرخانه همایش پس از اعلان فراخوان، با استقبال گرم و پیگیر استادان و دانشجویان داخلی و خارجی مواجه شد. روی هم رفته تعداد یکصدوهفتادودو چکیدۀ مقالات به دبیرخانه همایش واصل شد که پس از داوری اولیه، تعداد 153 چکیده مقاله با محورهای همایش مربوط شناخته شد. دبیرخانه همایش سپس از نویسندگان مقالات درخواست نمود اصل مقالات خود را ارسال نمایند. پس از دریافت اصل مقالات و داوری آنها در نهایت 30 مقاله برای سخنرانی و چاپ در مجموعه مقالات برگزیده و اعلام شد.

در چکیدۀ مقاله «بررسی الگوی هجایی وزن شعر تالشی» می‌خوانیم: «وزن، نظم و تناسب خاصی است در شعر. این نظم و تناسب به‌صور گوناگون نزد اقوام مختلف مبین نوعی آهنگ و موسیقی است. علاوه بر این عامل مشترک، وزن شعر هر زبانی مبتنی بر عامل خاصی است، مثلاً در زبان انگلیسی مبتنی است بر تکیه‌ای که بر هجا‌ها واقع می‌شود، در فارسی بر پایۀ کمیت (کوتاهی و بلندی) هجاهاست. این مقاله به بررسی الگوهای هجایی اوزان اشعار بومی از ادبیات شفاهی و عامیانۀ تالشی اختصاص دارد. در این مقاله پنجاه بیت از منابع شفاهی و کتبی متفاوت بررسی و تحلیل شده‌اند تا ساخت وزنی اشعار تالشی مشخص شود. برای تعیین سلسله مراتب وزنی در این نوع شعر، از نظریۀ وزنی که یکی از شاخه‌های منشعب واج‌شناسی زایشی است استفاده شده است و به بررسی واحدهای وزنی، گام، ارکان و هسته‌های وزنی در اشعار تالشی پرداخته است».

در مقالۀ «ترتیب واژه در کهنگی: یک گونۀ زبانی مرکزی ایران» آمده است: «رده‌شناسی، یکی از شاخه‌های علم زبان‌شناسی، هم بر جهانی‌های زبانی، که ناظر بر شباهت‌های میان زبانی هستند و هم بر تفاوت‌های میان زبان‌ها اهتمام دارد. یکی از موضوعات رده‌شناسی بررسی رابطۀ همبستگی میان عناصر اصلی موجود در جمله، یعنی فاعل، مفعول و فعل و دیگر عناصر موجود در زبان است. این موضوع تحت عنوان «ترتیب واژه» در رده‌شناسی بررسی می‌شود که با نام دو رده‌شناس، گرینبرگ و درایر عجین است. درایر برای تحلیل روابط احتمالی همبستگی میان عناصر زبان، بیست و چهار مؤلفه معرفی می‌کند که با کمک آنها می‌توان موقعیت هر زبانی را نسبت به زبان‌های جهان و زبان‌های منطقه‌ای که در آن قرار می‌گیرد سنجید. در این مقاله ترتیب واژه در گونۀ زبانی کهنگی بررسی شده است. داده‌ها نشان می‌دهند این گونه گرایش به زبان‌های فعل‌میانی قوی دارد که این امر می‌تواند نشان‌گر تمایل کهنگی به تغییر رده، از فعل پایانی به فعل میانی، در طول زمان باشد. همچنین این مطالعه نشان می‌دهد این گونه نظام کنایی دو جزئی و همچنین پیش ـ پس اضافه است».

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

فهرست مطالب

سرسخن

اطلس گویشی شرق استان گیلان و طرح ملی گویش‌شناسی ایران/ مریم محلوجی‌افشار، ایران کلباسی

افسانه‌های عامیانه: امکانی برای مطالعۀ گویش‌ها/ ندا ایمانی خوشخو، عصمت اسماعیلی

برخی فرآیندهای واجی رایج در گویش استان بوشهر/ پگاه آرایایی، عالیه کردزعفرانلو کامبوزیا، سحر بهرامی خورشید

بررسی آرایش سازه‌های متن سغدی کیهان‌شناخت مانوی/ علی صابونچی

بررسی الگوی هجایی وزن شعر تالشی/ ارینب محمودی‌اجاق، شهرام نقشبندی

بررسی انواع واژه‌بست در گویش رودباری جنوب کرمان و مقایسۀ آن با واژه‌بست‌های فارسی معیار/ جهانبخش لور گی‌پور، مژگان سوقانی، شهرام مدرس خیابانی

بررسی تغییرات معنایی واژگان سیاست‌نامه/ نرجس‌بانو صبوری، محمدرضا طوسی نصرآبادی

بررسی معنا و تطور واژۀ «حریف» در زبان فارسی/ مصطفی دشتی‌آهنگر

بررسی مقابله‌ای بندهای متممی و موصولی خودایستا در زبان ترکمنی و فارسی/ آیلر عاده، حمیده عاده

بررسی مقایسه‌ای نظام حالت در زبان مازندرانی و گیلکی/ مراد باقرزاده کاسمانی، ارینب محمودی‌اجاق، فروغ تقی‌زاده، مریم رشیدی

بررسی میزان گذرایی در فارسی گفتاری/ زهرا رضویان

ترتیب واژه در کهنگی: یک گونۀ زبانی مرکزی ایران/ سپیده کوه‌کن

تشبیه در اشعار فارسی میانه، پارتی و سغدی مانوی/ عباس آذرانداز

چند قطعۀ دیگر از کتاب غولان مانی؟ (بررسی قطعه‌های احتمال سغدی از کوان)/ آرمان بختیاری

ریشه‌یابی برخی از واژه‌های گویش دزفولی (با محوریت واژگان عربی و کردی)/ محمدرضا عزیزی‌پور

ساخت درجه‌نما در گویش بیرجندی/ مینا رضوانیان، رویا کبیری

ساخت مصدر در گویش خوانساری/ راشین مدنی

شمول معنایی در گویش لکی نورآبادی/ حریر الماسی

کاربرد صفات اشاره و ضمایر در گویش بیزوی (ابوزید آبادی)/ محمدمهدی اسماعیلی، نسرین اصلانی

کشش واکه حاصل از حذف همخوان‌های چاکنایی در زبان فارسی: فرآیندی واجی یا آوایی؟/ میلاد شریعتمداری

مصدر و ساخت آن در گویش تاتی شمال خراسان/ ابراهیم کنعانی

معرفی گویش کمرچۀ علیا در تربت‌جام/ محمود جعفری‌دهقی، علی ایلنت

معماری «فعل» در گویش «انارکی»: مقوله‌های «واژه‌معنایی»، نظام مطابقۀ «انشقاقی»/ شادی داوری، شکوفه جعفری، خدیجه رجبی

نگاهی به صفت در گویش لری‌بختیاری در چارچوب صرف زیست محیطی/ مهناز طالبی‌دستنایی، فریبا قطره

نمود فارسی میانه در گویش مردم شهر کرمان (برخی شواهد واجی و واژگانی)/ حامد مولایی کوهبنانی

هم‌نامی در زبان سمنانی/ فرشته سراج، بلقیس روشن

بررسی تاریخی برخی ویژگی‌های ساخت‌واژی و نحوی گویش سیستانی/ عباسعلی آهنگر، منصوره دلارامی‌فر

بررسی ساخت گروه اسمی در دو گویش لری‌بختیاری مسجد سلیمان و شوشتری/ ایران کلباسی، فروزنده زردشتی

توصیف نظام‌آوایی و ساختواژی گویش جندقی/ پریسا طهماسبی نیگجه، آرزو نجفیان

بررسی نمود فعل در زبان لاری به عنوان زبان ایرانی در خطر/ مهدی سبزواری، بهزاد مریدی، مینا عصاریان

An PRG Analysis of Locative Alternation in Persian¸English and German/Vali Rezai ; Zahra Ghane

Morphophonemic Processes in Taleshi Dialect in Iran(Case Study: Keshli Village)/Aliywh Kord – e Zafaranln Kambuziya; Khorram Hashemi

Names and surnames of Persian origin in the Serbian languahe/ Milos Delic