معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از انواع ادبی که در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی قابل توجه است، رساله‌های تیراندازی و کمانداری است که گاه قوس‌نامه و رسالۀ قوسیه هم نامیده شده است. از این نوع ادبی نسخه‌های خطی بسیاری به زبان‌های فارسی و عربی در کتابخانه‌های جهان باقی است.

در رساله‌های تیراندازی و کمانداری، هم مباحث اسلامی و احادیث و روایت‌هایی در فضلیت تیراندازی آمده است و هم سخنان بسیار تخصصی دربارۀ چگونه تیر انداختن، انواع تیر، طرز ساختن تیر و کمان و روش‌های کمانداری و تیراندازی در جنگ و شکار بیان شده است که بیان همان مباحث آیین‌نامه‌های دورۀ ساسانی و شاید هم با تغییر و شرح و بسط آنها باشد.

کهن‌ترین کتابی که به زبان فارسی نوشته شده و بیش و کم با نوع ادبی رساله‌های تیراندازی مناسبتی دارد، چنانکه تا این زمان آگاهی داریم، کتاب «آداب الحرب و الشجاعه» از محمد بن منصور مبارکشاه معروف به فخر مدبر، نویسندۀ اواخر سدۀ ششم و اوایل سدۀ هفتم هجری است. اما عنوان این کتاب با همۀ ابواب آن مناسبت ندارد و تقریباً نیمی از آن در سیاست مُدُن است و با جنگ و ابزارهای جنگی پیوندی ندارد. مبارکشاه فخر مدبر از باب یازدهم به بعد در این کتاب به ابزارهای جنگی و آداب جنگ پرداخته است که برخی از مطالب آن ابواب با مباحث رساله‌های تیزاندازی قابل مقایسه است.

اغلب رساله‌های تیراندازی را کسانی نوشته‌اند که خود تیرانداز، جنگجو و سپاهی بوده‌اند. تاریخ اجتماعی ایران بر این گواه است که دست‌کم در دورۀ اسلامی طی سده‌های سوم تا دهم بیشتر مردمان سپاهی‌پیشه و رزمنده، از عیاران و پهلوانان بوده‌اند. بنابراین رساله‌های تیراندازی و کمانداری بیشتر اثر این طبقۀ اجتماعی است که بی‌گمان با آیین جوانمردی یا فتوت مرتبط بوده‌اند. ورزشکاران زورخانه‌ها نیز مردم همین طبقه بوده‌اند و ورزش‌های زورخانه‌ای از جمله کشتی گرفتن، میل زدن و کباده کشیدن در واقع ورزش‌های رزمی و برای آماده شدن در میدان نبرد بوده است. برای پیوند مردمان سپاهی‌پیشه با فتوت است که آیین زورخانه رنگ‌وبوی آیین فتوت یا جوانمری دارد.

رسالۀ اول این کتاب با بحث دربارۀ تیراندازی و با مطالبی کوتاه و منقطع و متفاوت زیر عنوان قطعه آغاز می‌شود که همگی دربارۀ تیر و پیکان و کمان است. سپس دربارۀ نشانه سخن می‌گوید و پس از آن دربارۀ آب‌دادن پیکان. پس از آنها فصلی دربارۀ کشتی‌گیری است که ظاهراً کهن‌ترین مطالب مکتوب دربارۀ کشتی است و پیش از این مرحوم حسین پرتو بیضایی آن را در کتاب «تاریخ ورزش باستانی ایران» به چاپ رسانده است. این فصل مشحون از کلمات و مصطلحات ترکی است. پس از فصل کشتی، یک فصل دربارۀ نیزه و پس از آن فصلی دربارۀ طوپوز یا همان گرز آمده است. سپس فصلی دربارۀ تیز کردن شمشیر یا تیغ است و گفتاری دربارۀ آب دادن تیغ و در پایان نصایح کارزار کردن و صفت اسب دلیر آمده است.

این کتاب فتح بابی برای احیاء و شناسایی نوع ادبی رساله‌های تیراندازی و کمانداری یا همان قوس‌نامه‌هاست و در این کتاب ده رساله از این رسائل آورده شده که بی‌گمان شمار رساله‌های تیراندازی فارسی بسیار بیشتر از این قبیل است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

مقدمه

رسالۀ اول: در تیراندازی و کشتی‌گیری و تیغ آب دادن و جنگ کردن و اسب تاختن

رسالۀ دوم: رسالۀ فروسیه

رسالۀ سوم: ایضاح از طاهر ماوراء‌النهری

رسالۀ چهارم: هدایۀ‌الرمی از محمد بده سید میرعلوی

رسالۀ پنجم

رسالۀ ششم

رسالۀ هفتم: دوازده قاعدۀ تیراندازی

رسالۀ هشتم: چهارده باب در تیروکمان

رسالۀ نهم

رسالۀ دهم: منظومۀ طاهر بلخی

پیوستها

فهرست‌ها

فهرست منابع و مأخذ

فهرست آیه‌های قرآن مجید

فهرست احادیث و روایات و اقوال عربی

فهرست اشعار رساله‌ها به ترتیب حرف آغازین بیت

فهرست نام کسان

فهرست نام‌های جغرافیایی

فهرست نام کتاب‌ها

فهرست لغت‌ها، تعبیرها، اصطلاح‌ها و موضوع‌ها