معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سومین کتاب از مجموعۀ پژوهشی «زمرّد» به قلم فرهود صفرزاده دربارۀ استادان و بزرگان تأثیرگذار تاریخ موسیقی ایران، به «ابوالحسن صبا»، مدرس و استاد جاودان‌یاد موسیقی ایران، ویرتئوز یگانه‌ ویولن و سه‌تار اختصاص دارد.

ابوالحسن صبا آمیزه‌ای بود از اقبال خوش در داشتن خانواده‌ای فرهنگی و پدری دلسوز، استعداد ذاتی و نبوغ هنری، آموزه‌های سنتی و متجددانه‌‌ موسیقی، شعر و ادبیات، هنرهای تجسمی، صنایع دستی، تجربیات اجتماعی دوران گذار از قاجاریه به پهلوی و انبوه آمال و آرزوها که وقایع عمرِ نه‌چندان بلندش شوربختانه مانع از کامیابی آرمانی او شد، اگرچه صبا بیش از قدر وسع کوشید. میدان علم و عملش در موسیقی هم وسیع و گسترده بود، هم ژرف و عمیق. او در اندیشۀ احیاء و نوآوری نیز بود. منتقدین صبا دچار یک درد مشترک بودند و هستند و آن عدم شناخت دقیق صبا و سطحی‌نگری درباره‌ او و کارهای اوست.

بخش اول کتاب به زندگی ابوالحسن صبا اختصاص یافته است. در این بخش به آهنگ‌سازی، هنرجویی، نوازنده‌بودن، هنرآموزی، ردیف‌دانی، نویسنده و پدر بودن او پرداخته شده است. ابوالحسن صبا از نسل و خاندانی هنرمند بود. از بین هنرها موسیقی را برگزید؛ ولی از دیگر فنون، علوم، هنرها و سرگرمی‌ها نیز مانند نقاشی، خوشنویسی، شاعری، ساختن ساز، نجاری، منبت‌کاری، سوهان‌کاری، تراش‌کاری، ریخته‌گری، زرگری، جواهرسازی، نجوم، پرورش گل و .... بی‌بهره نبود. با زبان‌های انگلیسی، فرانسه، روسی، ترکی و عربی هم آشنا بود. در نقاشی مدت چهار سال در مدرسۀ کمال‌الملک کار کرده بود، مدتی هم شاگرد هادی تجویدی بود. در خط نزد پسردایی پدرش مرحوم میرزا شمس‌الدین خان کار کرده بود و انواع خط فارسی آشنا بود و به خط شکسته‌نستعلیق علاقۀ زیادی داشت و آثاری از خوشنویسی‌اش برجای مانده است.

صبا ذوق و قریحۀ شعرسرایی و شاعری را هم از اجداد پدری‌اش به ارث برده بود و طبعی لطیف داشت. او افزون بر سرودن اشعار فکاهی و طنز، شعر جدی نیز می‌سرود. در ماجرای سی‌ام تیز 1331 محمدرضا پهلوی که زمام امور را به دست دولت احمد قوام سپرده بود، با اعتراض طرفداران محمد مصدق مواجه شد و صبا برای سرود «سی تیر» که ساختۀ شاگردش حسین ملک بود، شعر سرود.

مطالعه و بررسی زندگی صبا نشان می‌دهد که او هیچ‌گاه ویولن زدن را کنار نگذاشت. همیشه با سه‌تار بود. لحظه‌ای به موسیقی ایران بی‌توجه نبود و به نتیجه‌ای تلخ از راهی که برگزیده بود نرسید. بهترین و منصفانه‌ترین قضاوت دربارۀ راه و سلوک صبا را باید از زبان روح‌الله خالقی شنید که می‌نویسد صبا «روشی نو برگزید ولی از آنجا که سوابق کافی در موسیقی ایرانی داشت، مانند سایر نوجویان، مفتون عظمت موسیقی اروپایی نشد و از نغمات موسیقی ملی که به آن دلبستگی داشت، جدایی نگرفت و کوشش کرد این نواها را که از استادان پیشین آموخته بود، با استفاده از روش جدید، به سبکی نو جلوه‌گر سازد؛ به طوری که هم لطف و ملاحت موسیقی ملی را از دست ندهد و هم آنها را با اصول موسیقی علمی منطبق نماید..... باید آن را سبک صبا نامید».

بخش بعدی کتاب دربرگیرندۀ گزیده‌ای از مقاله‌ها و یادداشت‌های صباست که اهمیت بیشتری از دیگر نوشته‌های او دارند و کمتر در دسترس علاقمندان بوده و هستند. در قسمتی از این بخش می‌‌خوانیم: «برخی معتقدند که باید موسیقی ایرانی را خلاصه کرد و از تحریرات آن کاست. در صورتی که پایۀ موسیقی ایرانی و اهمیت آن فقط به خاطر همین تحریرات است. فرقی که موسیقی ایرانی با موسیقی اروپایی دارد این است که موسیقی اروپایی مثل نظم است و دارای ریتم‌های معین و اوزان مرتب است، در حالی که موسیقی ایرانی شباهت به نثر دارد و هنوز دارای ریتم و وزن مرتبی نیست». (ص 180)

بخش «نوشته‌ها»ی این کتاب شامل گزیده‌ای از مقاله‌ها و یادداشت‌هایی از افراد مختلف دربارۀ صباست که کمتر در دسترس علاقمندان بوده و هستند. در بخشی از یادداشت روح‌الله خالقی آمده است: «از کتاب‌های صبا دو کتاب دورۀ اول و دورۀ دوم [ویولن] به چاپ رسیده است و سومین کتاب او که به نام «قطعات ضربی» است، در تحت چاپ و به زودی منتشر می‌شود. ابراز علاقۀ مردم به نغمات دلکش و توجه شاگردان زیادش به کلاس صبا باعث گردیده است که او از هر کاری دست شسته و از این راه به مملکت خدمت کند و تنها آرزویش داشتن شاگردان خوب است». (ص 209)

در آخرین بخش تعدادی از سروده‌هایی که به صبا تقدیم شده و همچنین در سوگ او سروده شده‌اند، گردآوری شده است.

فهرست مطالب کتاب:

* پیش‌گفتار

* سرگذشت و سرنوشت

صبای اصیل

صبای هنرجو

صبای هنرمند

صبای نوازنده

صبای هنرآموز

صبای ردیف‌دان

صبای آهنگ‌ساز

صبای نویسنده

صبای پدر

صبای صبور

* فرازها و فرودها

* یادداشت‌ها

* نوشته‌ها

* سروده‌ها

* گاه‌نامه

کتاب‌نامه

نام‌نامه