معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این نوشتار تلاشی است برای ارائۀ تصویری از اخلاق عرفانی عطار نیشابوری که مشتمل بر سه ضلع مبانی، نظام‌ فضایل و رذایل و نظریه اخلاق‌ هنجاری است. مقصود اصلی این پژوهش در واقع نظام‌مندسازی اخلاق عرفانی عطار است که مبتنی بر روابط چهارگانه انسان یعنی ارتباط با خدا، ارتباط با خود، ارتباط با انسان‌های دیگر و ارتباط با طبیعت پیرامونی و ساحت پنج‌گانۀ عقیدتی، احساسی و عاطفی، ارادی، گفتاری و کردار صورت گرفته است و در مقدمه دربارۀ این روش بحث شده است.

این پژوهش پس از مقدمه، مشتمل بر سه بخش است. در بخش اول از مبانی اخلاق عرفانی، در بخش دوم از نظام‌مندی فضایل و رذایل اخلاقی عرفانی و در بخش سوم نظریه اخلاق هنجاری بحث می‌شود.

بخش اول ناظر به مبانی خداشناختی و انسان‌شناختی اخلاق عرفانی عطار است و دلیل توجه به مبانی یادشده آن است که اساساً اخلاق و سلوک عرفانی تبیین‌کنندۀ رابطۀ انسان با خدا بوده و هدف تمام توصیه‌ها و تحذیرهای آن مستقیم و غیرمستقیم تنظیم صحیح این ارتباط است، به ویژه آنکه تمام توصیه‌های اخلاقی در عرفان ریشه در این مبانی دارند.

با توجه به اینکه اخلاق عرفانی اصالتاً مبتنی بر رابطۀ انسان با خداست و سایر روابط از فروعات آن هستند، با هر تصوری از خدا امکان رابطۀ اخلاقی و هم‌چنین شعائری وجود ندارد و این ارتباط مستلزم وجود دو وصف تشخص و انسان‌وارگی در خداست. در فصل مبانی خداشتاختی سعی بر این است تا معلوم شود عطار اولاً چه تصور یا تصوراتی از خدا ارائه می‌کند و چه اوصافی برای او برمی‌شمارد و ثانیاً آیا با چنین خدایی می‌توان رابطۀ اخلاقی و شعائری برقرار کرد یا نه اگر چندین تصور از خدا ارائه می‌کند با کدام یک از آنها برقراری چنین رابطه‌ای امکان‌پذیر است؟ برای فهم این مسأله در اندیشۀ عرفانی عطار، در این کتاب با رجوع به مجموعه آثار او اوصافی را که برای خدا برمی‌شمارد، بررسی شده و از این طریق به مفهوم مورد نظر او از خدا نزدیک شده‌اند.

در فصل مبانی انسان‌شناختی اخلاق عرفانی پس از مطالعۀ برخی از آثار در حوزۀ اخلاق مشاهده شده است پنج موضوع وجود دارد که مبانی انسان‌شناختی هر نظام اخلاقی مستقیم یا غیرمستقیم ناظر بدان‌هاست و موضوع آنها در قبال این موضوعات نشان‌دهندۀ نظر آنها دربارۀ امکان اخلاقی زیستن انسان‌ها است. این موضوعات عبارت‌اند از: حقیقت انسان و مراتب او؛ طبیعت اخلاقی انسان؛ تغییر و تربیت‌پذیری انسان؛ کمال و سعادت انسان و طریق تحصیل آن؛ جبر و اختیار. در مقدمۀ این بخش به نظریات مختلف دربارۀ هر یک از این موضوعات اشاره شده است. مؤلف نیز همین موضوعات را برای فهم مبانی انسان‌شناختی اخلاق عرفانی عطار برگزیده و سعی کرده نشان دهد آراء عطار و امام با کدام یک از نظریات مذکور مطابق یا نزدیک است.

بخش دوم که موضوع اصلی این نوشتار است، دربارۀ نظام‌مندی فضایل و رذایل در اخلاق عرفانی عطار است. این بخش به دو فصل تقسیم می‌شود، یکی دسته‌بندی و شرح فضایل و زذایل برحسب الگوی بیان شده و دیگری تحلیل نظام‌ اخلاق عرفانی عطار. در فصل اول، فضایل و رذایل اخلاقی را ابتدا براساس روابط چهارگانه و سپس در ذیل هر رابطه براساس ساحات پنج‌گانه توزیع می‌شود که مشتمل بر یک نظام بیست‌قسمی است. لازم به ذکر است آنچه در اینجا به فضایل و رذایل تعبیر می‌شود معنای خاص آنها چنان که در اخلاق فضیلت‌گرا اراده می‌شود نیست، بلکه معنای عامی از آنهاست، یعنی هر عقیده یا احساس و عاطفه یا خواسته و تصمیم یا گفتار و کرداری که عطار اخلاقاً دربارۀ آنها ارزش داوری مثبت یا منفی کرده و در نتیجه بدان‌ها توصیه یا از آنها تحذیر می‌کنند. از آن‌جایی که غالباً و به ویژه در اخلاق عرفانی، رابطۀ انسان با خدا مقدم بر سایر روابط است و پس از آن رابطۀ انسان با خود بر رابطۀ انسان با انسان‌های دیگر تقدم دارد، فضایل یا رذایل را ناظر به همین ترتیب دسته‌بندی شده است. چون در نگاه اولیه، ساحت عقیدتی مقدم بر ساحت احساسی و عاطفی و این ساحت مقدم بر ساحت ارادی است و در ساحت گفتار و کردار هم ظهور خارجی آنها هستند، در ذیل هر رابطه دسته‌بندی فضایل یا رذایل را براساس همین ترتیب ساحات انجام شده است. البته، دسته‌بندی فضایل یا رذایل در ذیل هر یک از روابط و ساحات یکسان نیست، ممکن است برخی از روابط یا ساحات فضایل یا رذایل بیشتری را شامل باشند و برخی کمتر و هم‌چنین ممکن است در برخی از این روابط یا ساحات هیچ فضیلت یا رذیلتی وجود نداشته باشد.

در فصل تحلیل نظام اخلاقی عرفانی ابتدا تمام فضایل و رذایل دسته‌بندی شده برحسب روابط چهارگانه و ساحات پنج‌گانه را به صورت رابطۀ علی و سلسله‌وار در دو جدول فضایل و رذایل نشان داده شده تا مشخص شود چه ارتباطی میان آنها وجود دارد. پس از آن به شرح روابط حاکم میان فضایل از حیث ساحات و روابط چهارگانه می‌پردازد. در پایان هم دربارۀ سازگاری یا ناسازگاری فضایل و رذایل سخن می‌گوید از این حیث که آیا اتصاف به همۀ فضایل یا رذایل در آن واحد ممکن است یا برخی از آنها به گونه‌ای هستند که نمی‌توان همراه با سایر فضایل به آنها متصف شد.

در بخش سوم به نظریه اخلاقق هنجاری عطار پرداخته شده و با ارائۀ اجمالی از نظریات سه‌گانه فضیلت‌گرایی، وظیفه‌گرایی و نتیجه‌گرایی که در اخلاق هنجاری از آنها سخن می‌رود، با ابتناء بر مبانی و نظام‌مندی اخلاق عرفانی عطار نشان داده شده است که اخلاق عرفانی عطار چه نسبتی با هر یک از این نظریه‌ها دارد و اساساً آیا با توجه به مبانی خداشناختی و انسان‌شناختی عطار ممکن است اخلاق عرفانی او را در قالب یک نظریۀ اخلاقی منسجم تبیین کرد و امکان طرح آن در ذیل یکی از آنها وجود دارد و در صورت طرح آن در ذیل هر یک از آنها چه لوازمی بر آن مترتب خواهد بود. نشان داده می‌شود که از دل آثارعطار هر سه نظریه اخلاق هنجاری استخراج‌پذیر است، اما این سه نظریه هم با برخی مبانی خداشناختی و انسان‌شناختی اخلاق عرفانی عطار و هم با یکدیگر ناسازگارند و از این رو نمی‌توان اخلاق عرفانی عطار را با ابتناء صرف بر یکی از آنها توضیح داد. البته سعی شده یک نظریه تلفیقی از آنها در ذیل فضیلت‌گرایی اخلاقی پیشنهاد شود. هم چنین در انتهای این بخش هم به بحث از ماهیت مفاهیم و احکام اخلاقی در اخلاق عرفانی عطار پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

مقدمه

* بخش اول: مبانی اخلاقی عرفانی عطار

فصل اول: مبانی خداشناسی اخلاق عرفانی عطار

فصل دوم: مبانی انسان‌شناختی اخلاق عرفانی عطار

* بخش دوم: نظام اخلاق عرفانی عطار

فصل اول: نظام‌مندسازی اخلاق عرفانی عطار

فصل دوم: تحلیل نظام اخلاق عرفانی عطار

* بخش سوم: نظریه اخلاق هنجاری اخلاق عرفانی عطار

مآخذ