معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

زبان برجسته‌ترین وجه تمایز انسان و حیوان است که به بشر این امکان را داده تا به کمک همین وسیلۀ به ظاهر ساده، اما به غایت پیچیده و گسترده، گسترده‌ترین و پیچیده‌ترین روابط انسانی را در هر زمان و در هر کران رقم بزند؛ گذشته را به حال و حال را به آینده پیوند زند و فاصله‌های مکانی را از میان بردارد. به‌علاوه زبان، این ابزار ارتباط و انتقال پیام، مایۀ بقای ملت‌هاست و یک ملت تا زمانی زنده است که به زبان خاص خود سخن گوید. وقتی زبانی می‌میرد، اهل آن زبان نیز دیگر وجود ندارند؛ زیرا که جزیی از یک قوم یا ملت دیگر شده‌اند و تاریخ بشریت مرگ بسیاری ملت‌ها را به‌واسطۀ مرگ زبانشان به چشم دیده است. از طرف دیگر زبان در هر زمان می‌تواند موجب آزادی و رهایی ملتی از چنگال بیگانه باشد؛ خصوصاً اگر آن ملت، در راه کسب توانش زبانی و ارتباطی خود گام بردارد و مهارت‌های چهارگانۀ زبانی گوش‌دادن، صحبت‌کردن، خواندن و نوشتن را با تسلط به کار گیرد.

زبان فارسی یکی از زبان‌هایی است که از دوران گذشته تاکنون، فخیم و استوار مانده است. واقعاً راز ماندگاری این زبان چیست که توانسته است از پس قرون و اعصار، بعد از عربی دومین زبان نیرومند جهان اسلام باشد!

«زبان فارسی نه واقعیتی قومی است، نه جغرافیایی؛ بلکه واقعیتی است فرهنگی و تاریخی و این بدان معنی است که همۀ اقوام ایرانی از رهگذر این زبان در فضای یک فرهنگ یگانه و به پشتوانۀ تاریخ و سرنوشتی یگانه به یکدیگر می‌رسند و ملتی یگانه را پدید می‌آورند. این یگانگی فرهنگی و تاریخی که در آیینۀ زبان فارسی متجلی است تا به حدی است که هیچ معلوم نیست سهم هر یک از اقوام ایرانی در «پی افکندن» آن چه حد است. نیز معلوم نیست پدیدآورندگان این تاریخ و فرهنگ هر یک اصالتاً از کدامیک از اقوام ایرانی برخاسته‌اند؟ آیا ترک بوده‌اند که در شیراز می‌زیسته‌اند یا فارس که در کردستان و یا کرد که در خراسان؟ همین سرشت فرهنگی ـ تاریخی زبان فارسی سبب شده است که این زبان هیچ‌گاه حد و مرز جغرافیایی مشخصی نداشته باشد، بلکه همواره چون حجمی عظیم از آب شکل بستری را به خود بگیرد که در آن جاری بوده است. از این لحاظ زبان فارسی تا حدودی به زبان‌هایی نظیر سنسکریت، لاتین یا عربی مانند است که هر کدام، فارغ از هر حد و مرز قومی ت جغرافیایی، به فرهنگ و تاریخ یگانه‌ای تعلق داشته‌اند».

هدف کلی این بررسی، دستیابی به دیدگاهی روشن دربارۀ جایگاه و اهمیت مهارت‌های شفاهی زبان در آثار ادبی فارسی است و در نتیجه دستیابی به چارچوب منسجمی از مؤلفه‌های مهارت‌های شفاهی از طریق تلفیق آرای پدیدآورندگان آثار ادبی با نظریات محققان غیر ایرانی، مد نظر است. اهداف جزیی نیز، نمایاندن میزان توجه هر یک از بزرگان آثار ادبی شعر و نثر فارسی به زبان کاربردی و نحوۀ تعامل افراد با یکدیگر است.

در ساختاربندی این بررسی، کتاب «جامعه‌شناسی ادبیات» از پروفسور علی‌اکبر ترابی و مقالۀ «ریشه‌های گفتمان در ادب فارسی» از دکتر سیدمحمدتقی طیب پیش چشم بوده است. از این روی مطالب کتاب، پس از مقدمه، در سه بخش تدوین شده است:

در آغاز بخش اول، توضیح مختصری دربارۀ «مهارت‌های ارتباطی» و توصیف چند اصطلاح آمده است. سپس مطالب این بخش در دو فصل، گنجانده شده است: فصل اول به بیان دیدگاه‌های اندیشمندان ایرانی و غیرایرانی دربارۀ این مهارت‌ها اختصاص دارد. در این فصل ابتدا به مهارت صحبت کردن پرداخته شده و سپس مهارت گوش دادن بررسی شده است. فصل دوم حاصل ترکیب و تلفیق آرای نظریه‌پردازان غیر ایرانی (عمدتاً غربی) و پژوهشگران ایرانی است؛ لذا در این فصل، براساس چارچوب نظری جدید به دست آمده، اصول و مؤلفه‌های مهارت‌های شفاهی در سه مبحث تبیین شده است: «فرآیندهای پیش‌نیاز مهارت‌های شفاهی»، «مهارت صحبت‌کردن» و «مهارت گوش‌دادن». در پایان هر یک از این مباحث نیز، نمودار مربوط، ارائه شده است. ضمن این که در نمودارهای صحبت‌کردن و گوش‌دادن، به فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی توجه شده است.

در بخش دوم، شواهدی از آثار ادبی فارسی، در راستای اصول مهارت‌های شفاهی زبان، یعنی صحبت‌کردن و گوش‌دادن و مؤلفه‌های آنها، ذکر شده است. این بخش سه فصل است: در فصل اول فرآیندهای پیش‌نیاز مهارت‌ها شفاهی زبان بیان شده است. این فرایندها چهار اصل هستند و به‌ترتیب اولویت عبارت‌اند از: تفکر، مشارکت، دانش، نکته‌سنجی و دقت که در این اثر با علامت اختصاری «تمدن» از آنها نام برده می‌شود. توضیح این که این واژه صرفاً یک علامت اختصاری است و در این جا بحث جامعه‌شناسی آن مد نظر نیست؛ اگر چه فرآیند‌های پیش‌نیاز مهارت‌های شفاهی، برخاسته از «تمدن» با مفهوم جامعه‌شناسانۀ آن است. در فصل دوم دربارۀ نمونه‌های شعر و نثری که دربردارندۀ مفاهیم مؤلفه‌های مهارت صحبت‌کردن است صحبت شده است. در فصل سوم نمونه‌هایی از آثار ادبی ذکر شده است که مفاهیم اصول و مؤلفه‌های گوش‌دادن را بیان می‌کنند.

در هر سه فصل ابتدا اصول هر کدام از فرایندها و مهارت‌ها با توضیح مختصری دربارۀ آنها آورده شده است؛ سپس مؤلفه‌های آنها قید شده و زیر هر یک از مؤلفه‌ها، نمونه‌های ادبی، ذیل نام گوینده یا نویسندۀ آنها به‌عنوان شاهد آمده است. در این ارتباط ابتدا نمونه‌های شعر و سپس نمونه‌های نثر نوشته شده؛ در عین این که ترتیب زمان هم دربارۀ پدیدآوردندگان آنها رعایت شده است.

بخش سوم، ضمایم کتاب است در دو قسمت: 1. شرح حال مختصری از هر یک از پدیدآوردندگان آثار ادبی به کاربرده شده در این کتاب. 2. منابع و مآخذ.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش نخست: دربارۀ مهارت‌های شفاهی زبان (زبان کاربردی)

فصل اول: مهارت‌های شفاهی زبان

فصل دوم: اصول و مؤلفه‌های مهارت‌های شفاهی زبان، حاصل ترکیب و تلفیق آرای نظریه‌پردازان غیرایرانی و پژوهشگران ایرانی

بخش دوم: شواهدی از آثار ادبی فارسی دربارۀ مهارت‌های شفاهی زبان و مؤلفه‌های آنها

فصل اول: بازتاب فرآیندهای پیش نیاز مهارت‌های شفاهی زبان (تمدن) در آثار ادبی فارسی

فصل دوم: جلوه‌های مهارت صحبت‌کردن در آثار ادبی فارسی

فصل سوم: جلوه‌های مهارت گوش‌دادن در آثار ادبی فارسی

ضمیمه: تاریخ ادبیات