معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هر چند که از زمان چاپ کتاب ارزشمند مری بویس «کانون دین زرتشتی» اکنون حدود چهل سال می‌گذرد، ذره‌ای از اهمیت این اثر برای مطالعات ایران‌شناسی و به ویژه در حوزۀ پژوهش‌های تاریخ و دین زرتشتی و البته فراتر از آن دین‌پژوهی، مردم‌شناسی و انسان‌شناسی کاسته نشده است. اهمیت این پژوهش گرانقدر نه‌تنها در بیش و کم یگانه‌بودن آن در نوع خود، که هم در یگانه بودن اطلاعات مستند‌نگارانۀ آن در مورد تاریخ شفاهی، آیین‌ها و باورهای مردمانی در برشی از تاریخ معاصر ایران است که درباره‌شان چیزی نمی‌دانیم.

اهمیت اثر بویس حاصل ثبت پر‌دقت و موشکافانۀ پژوهش‌ها، دیده‌ها و شنیده‌های مردم‌نگارانۀ مری بویس از سفر پژوهشی یک‌سالۀ او به یزد، کرمان، مزرعۀ کانتر و به ویژه شریف‌آباد اردگان است که بویس، هفت ماه از سفر یک‌سالۀ خود را در آنجا گذراند. این گزارش‌ها نخست در سال 1975 و در قالب شش سخنرانی در رشته سخنرانی‌های «رتنبای کرتک» در آکسفورد ایراد و نسخۀ کامل‌شده و مفصل آن در 1979 به صورت کتابی که اکنون برگردان فارسی آن در دسترس فارسی‌زبانان قرار گرفته، منتشر شد. این کتاب شرحی هوشمند و دقیق از زندگی دینی و آیین‌ها و مناسک زرتشتیان ایران به‌خصوص زرتشتیان شریف‌آباد اردکان یزد است که به دنبال شهر‌نشینی و به‌خصوص مهاجرت زرتشتیان از روستاها به شهرهای بزرگ و به ویژه تهران، امروزه جز این گزارش، اثر چندانی از آن به جای نمانده است. شریف‌آباد یزد تا سال‌های درازی همواره به عنوان مهم‌ترین کانون حفظ باورهای سنتی و راست‌دین زرتشتی در ایران و محل اسکان موبدان موبد بزرگ برای چندین سده یا آنگونه که نام نسخۀ انگلیسی کتاب پیشنهاد می‌کند، «دژ تسخیرناپذیر زرتشتی» بود. بویس از این‌رو به جستجوی ردپای زرتشت به شریف‌آباد رفت و پژوهش خود را بر چند عامل اساسی سنت دینی، از آن جمله بر مناسک و آیین‌های روزانه و کیهان‌شناسی زرتشتی و البته تعامل این عناصر با هم متمرکز کرد.

این کتاب با مقدمه‌ای کوتاه دربارۀ پیشینۀ تاریخ دین زرتشت و توضیح روشنی دربارۀ چرایی حضور زرتشتیان در شهرهای حاشیۀ کویر آغاز می‌شود. هر چند که تاریخ‌نگاران، پیروزی اعراب مسلمان در 639 و 642 میلادی بر یزدگرد سوم را پایان رسمی شاهنشاهی ساسانی در نظر می‌گیرند، فرایند فتح ایران و تبدیل اسلام به دین رسمی ایران‌زمین، نه یک‌شبه که زمانی در حدود سه سده به درازا کشید. در طی این زمان، زرتشتیانی که دست از دین اجدادی خود نکشیدند و ایران را نیز به مقصد وطن جدیدشان هند، ترک نکردند، به مرور به طرف شرق و به سمت حاشیۀ کویر رانده شدند و نهایتا در حوالی یزد و کرمان سکنی گزیدند. به نظر می‌رسد که آنان آتش بهرام مقدس فارس یعنی «آذر فَرنَبغ» و آتش بهرام مقدس شاهی استخر را با خود به ترک‌آباد میبد آوردند، محلی که از سدۀ یازدهم تا هژدهم میلادی و سپس به شریف‌آباد، که از سدۀ نوزدهم میلادی تا زمان جنگ جهانی دوم، به عنوان مراکز مهم اقامت موبدان‌موبد و دیگر دستوران بزرگ، اهمیت زیادی پیدا کرده بودند. سدۀ بیستم میلادی اما آغاز افول دودمان‌های بزرگ، کم‌شدن ناگهانی جمعیت زرتشتیان و به ویژه موبدان و کم‌رنگ شدن نقش آیین‌های سنتی در زندگی روزمرۀ زرتشتیان ایران بود. تنها در شهر یزد، از دویست موبد زرتشتی در سال‌های دهۀ 1930 میلادی، کمتر از ده موبد در سال 1964 میلادی باقی مانده بودند.

فصل اول و چهارم کتاب به آتش‌های مقدس به عنوان نقطۀ تمرکز بسیاری از آیین‌های زرتشتی، آتشکده‌ها و آیین‌های مربوط به آن می‌پردازد. فصل دوم کتاب به بررسی باورهای بنیادین زرتشتی و پرستش اهورامزدا، آفرینش و ... . فصل پنجم کتاب به قوانین، آیین‌ها و مناسک پاکیزگی و تطهیر اختصاص دارد. فصل پنجم و فصل ششم که به آیین‌ها و مراسم مرگ و نقش آیینی سگ در مناسک پس از مرگ می‌پردازد، گزارش خواندنی و مهمی از زندگی آیینی زرتشتیان آن عصر را عرضه می‌کند. مکمل این فصل، فصل هشتم کتاب است که به آیین‌ها و مراسم مرتبط با کفاره برای زندگان و در گذشتگان اختصاص یافته. فصل سوم کتاب به آیین‌ها و مناسک شخصی، فصل هفتم دربارۀ آیین‌های سال نو و جشن سده، فصل نهم جشن‌های دینی پایان و آغاز سال و فصل دهم آیین‌ها و مناسک تشرف و زیارت اختصاص یافته است.

بخش مهم و بزرگ کتاب به شرح آیین‌ها و مناسک زرتشتی اختصاص دارد. شرح دقیق و زندۀ برای مثال آیین تطهیر طولانی و پیچیدۀ «برشنوم نُه‌شَبه» در شریف‌آباد نه‌تنها تصویر زنده و روشنی از اجرای این مراسم در ایران آن عصر به دست می‌دهد، بلکه اهمیت ثبت آن وقتی بیشتر آشکار می‌شود که به یاد بیاوریم که از اجرای این آیین، در زمانی کمتر از یک دهه بعد از مشاهدات بویس، وقتی انسان‌شناس آمریکایی مایکل فیشر که در سال‌های 1970 و 1971 در یزد به کار و پژوهش مشغول بود، جز خاطره‌ای باقی نمانده بود.

گزارش بویس، سند پرارزشی از فرایند تطور سنت‌های دیگری است، همچون جایگزینی شراب به جای نیرنگ، زیر فشار «اصلاح‌طلبی» پارسیان هند و تمام شدن ذخیرۀ نیزنگی که هنوز در زمان بویس از آن استفاده می‌شد و همین‌طور فرایند جایگزینی سنت دخمه‌گذاری با سنت دفن خاکی. اهمیت کم‌نظیر و تکرارنشدنی گزارش بویس را می‌توان در مثال‌هایی دیگر از تقابل میان ارزش‌ها و امکانات دنیای مدرن با جهان آیینی و سنتی روستیان زرتشی، تاثیر مهاجرت زرتشتیان ایران به بمبئی از پایان سدۀ نوزدهم، گسترش آموزش عمومی و شهرنشینی و ... و تاثیر این تقابل در تطور آیین‌هایی مثل مناسک پیچیده و طولانی تطهیر زنان دشتان دید. تقابلی که سوال اخلاقی و به تبع آن تغییری بنیادین در کنارگذاشتن بسیاری از آیین‌های طهارت را برای جامعۀ دینی زرتشتی به دنبال داشت.

گزارش پرارزش بویس، سند مهمی از چگونگی تاثیر همدینان پارسی و فشار آنان برای مجبور کردن زرتشتیان ایران به ترک آیین‌های قربانی گاو در زیارتگاه پارس‌بانو یا منع پیشکش چربی حیوانی به آتش مقدس است. سندی بر اینکه سنت زرتشتی ایرانی در مقایسه با سنت پارسی، بسیار دست‌نخورده‌تر باقی‌مانده بود. شاهد دیگر این مدعا، پژوهش‌های جدید نسخه‌شناسی اوستا است که تصور روشنی از زنده بودن و تنوع آیین‌هایی است که تنها در نسخه‌های ایرانی اوستا در دسترس هستند.

این کتاب از بسیاری جهات کتابی متفاوت و بسیار مهم است که بسیار کمتر از آنچه که باید در مجامع علمی و دانشجویی و به‌خصوص در ایران مورد توجه قرار گرفته یا اصلا خوانده شده است. ترجمۀ این کتاب به فارسی اتفاق خجسته‌ای است که امکان مطالعه و استفادۀ از آن را نه تنها برای پژوهشگران و دانشجویان مطالعات ایران‌شناسی و به‌ویژه پژوهش‌های زرتشتی سهل‌تر از پیش می‌سازد.  

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

مقدمه نویسنده

فهرست تصاویر

کوته‌نوشت‌ها

1. دهکده‌ای با دو آتش بهرام

2. پرستش اورمزد و آفرینش‌ها

3. مراسم شخصی مربوط به پرهیزگاری و خیرات

4. آتش‌های مقدس و زیارتگاه‌های خالی

5. قوانین و مراسم مربوط به تطهیر

6. مرگ و رازهای سگ

7. سال نوی بهاره و جشن سده

8. برخی مراسم مربوط به کفاره یا آرامش برای زندگان و مردگان

9. جشن‌های همۀ ارواح و سال نو دینی

10. تشرف و زیارت

کتاب‌شناسی

فهرست نام اشخاص