معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از زمان شناخت هر چه بیشترِ نظریۀ آمیزۀ مفهومی در اواخر دهۀ 1990، توجه بیشتری به جنبه‌های روانی و بافتی زبان اختصاص یافته است. این تمرکز بر «پردازش زبان در جریان» و ماهیت باز ـ انتها‌بودن آن در کاربرد واقعی زبان‌شناسی شناختی را به «رویکردهای کاربردشناختی» نزدیک‌تر کرده است، رویکردهایی که بر وابستگی بافت و نامعین‌بودن فهم تأکید دارند ... به باور ما، نوعی تبادل مفید می‌تواند بین ‌ایده‌های کاربردشناسی (شناخت ـ پایه) و تفکر‌شناختی وجود داشته باشد.

مثل دیگر حوزه‌های میان‌رشته‌ای، رشتۀ زبان‌شناسی شناختی، با گسترده‌تر کردن دامنۀ خود و همکاری جدی و پیوسته با حوزه‌های هم‌جوار در علوم‌شناختی ـ و حتا بیولوژی تکاملی ـ بی‌تردید غنی‌تر و مستحکم‌تر خواهد شد. اما با مشکلاتی هم مواجه می‌شود، از جمله، مثلاً این خطر که پیچیدگی موضوعات و جدل‌های روان‌شناختی، عصب‌شناختی و زیست‌شناختی در وام‌گیری گزینشی و اجتناب‌ناپذیر از این رشته‌ها ناپدید می‌شود. بدون توجه به اینکه زبان‌شناسان شناختی در آینده چگونه با این موضوع برخورد می‌کنند، آنچه در این مرحله بدیهی به نطر می‌رسد این است که رویکرد شناختی به زبان قطعاً پابرجا خواهد بود و تأثیر ماندگاری بر اینکه زبان‌شناسان چگونه دربارۀ زبان نظریه‌پردازی می‌کنند بر جای خواهد گذاشت.

این کتاب هفت فصل دارد. فصل اول با نگاه به مطالعات اولیۀ مقوله‌های شناختی که منجر به مدل پیش‌نمونۀ مقوله‌بندی شد، دیدگاه تجربی را دنبال می‌کند. این کار ما را به بحث صفت‌ها، شباهتِ خانوادگی و گشتالت‌ها هدایت می‌کند. برعکس آنچه ممکن است کسی تصور کند، پیش‌نمونه‌ها و مقوله‌های شناختی ایستا نیستند، بلکه به بافتی که واژه در آن به کار می‌رود و به مدل‌های شناختی در ذهن بستگی دارند.

فصل دوم بر برجستگی سطح «میانی» مقوله‌بندی به نام سطح پایه تمرکز می‌کند. استدلال می‌شود که سطح پایۀ مقوله‌های اجسام و موجودات، مثل سگ، خرگوش یا چاقو، به لحاظ شناختی از مقوله‌های سطح شامل، مثلِ جانور یا سرویس قاشق ـ چنگال، یا سطح مشمول، مانند چاقو ـ جیبی یا سگِ تازی، مهم تر است، اما هم‌چنین  نشان داده خواهد شد که روابطِ جزء ـ کل مانند میز ـ آشپزخانه، خانه ـ شهر، درست به اندازۀ سلسله مراتب‌های نوع (مثلِ سگِ شکاری ـ سگ ـ جانور)، برای سازمانِ واژگان ذهن مهم‌اند. آن‌گونه که خواهیم دید، مفهوم مقوله‌های سطح پایه را می‌توان به حوزۀ کنش‌ها نیز تعمیم داد. این مفهوم، برای توصیف ویژگی‌ها، با مفهوم دیگری به نام طرح‌واره‌های تصویری رقابت خواهد کرد.

باز هم هنوز در چارچوب دیدگاه تجربی، فصل سوم از پتانسیل مفهومی استعاره‌ها شروع می‌شود. استعاره هم‌چون یک فرایند شناختی به صورت نگاشت از مفهوم مبدأ به مفهوم هدف فهمیده می‌شود که با دامنۀ مفهومی نگاشت کنترل می‌شود. استعاره‌های مفهومی، همراه با کنایه، تأثیر مهمی بر محتوای شناختی و ساختار مقوله‌های انتزاعی، به‌خصوص مقوله‌های عاطفی دارد. این دیدگاه بر آن است که استعاره‌ها دیگر اشیای تزیینی گفتار نیستند، بلکه ابزارهای مفهومی بسیار مهمی تلقی می‌شوند. توانِ مقوله‌سازی استعاره‌ها به مقوله‌های واژگانی محدود نمی‌شود، بلکه هم‌چنین به فهم ما از موضوعات اجتماعی، سیاسی و علمی پیچیده یاری می‌رساند، این گفته در مورد کنایه‌ها، که اهمیت بنیادی آنها در اندیشۀ انسان به‌تدریج آشکار شده است، هم صادق است.

فصل چهارم به دیدگاه برجستگی اختصاص دارد. در قلب این رویکرد اصل آرایش شکل/ زمینه جای دارد که اصل و منشأ آن به کار روان‌شناسان گشتالت بر ادراک دیداری برمی‌گردد. این اصل ابتدا در مورد روابطِ اندری زیربنای حرف‌های اضافه‌ای چون خارج (out) یا بالای (over) به کار رفت. سپس برای توصیف دیگر روابطِ نحوی، به‌خصوص برجستگی فاعل نسبت به مفعول، بسط یافت. این فصل با یک طرح تقریبی از دیدگاه فرایندهای شناختی لانگاکر، که مبتنی بر کاربردهای چندگانۀ تقابل شکل/ زمینه‌اند، پایان می‌یابد.

در فصل پنجم، پتانسیل دیدگاه توجه توضیح داده می‌شود. این فصل که بیشتر مدیون ایده‌های فیلمور، تالمی و اسلوبین است، با مفهوم چارچوب آغاز می‌شود. هر چارچوب، اساساً یک مجموعه دانش است که ما دربارۀ یک موقعیت معین، مثل خرید و فروش در اختیار داریم. بسته به اینکه توجه خود را به کجا جلب کنیم، می‌توانیم جنبه‌های مختلفی از چارچوب را برگزینیم و برجسته سازیم، و از این رو به عبارت‌های زبانی مختلف برسیم. گرچه انواع مقدماتی چارچوب‌ها، برای مثال، «چارچوبِ رویداد ـ حرکت» با احتمال قریب به یقین در همۀ انسان‌ها مشترک است، در زبان‌های مختلف به شیوه‌های مختلف بیان می‌شوند؛ این نکته با مثال‌هایی از زبان‌های انگلیسی، آلمانی، فرانسوی و اسپانیایی توضیح داده می‌شود. مفهوم ساخت به عنوان یک عنصر زبانی معنادار، که، به پیروی از فیلمور و گولدبرگ، با ساخت‌های فعلی و اسمی و همین‌طور اصطلاحات نحوی توضیح داده می‌شود، شدیداً وابسته به رویداد ـ چارچوب‌ها است.

فصل ششم به تحلیل پردازش شناختی برخط، آن‌گونه که در نظریۀ آمیزۀ مفهومی فوکونیه و ترنر مطرح می‌شود می‌پردازد. این رویکرد، برای آزمون عمومیت خود، در گسترۀ وسیعی از پدیده‌های واژگانی، دستوری و کاربردشناختی و همین‌طور تبلیغات، معماها و جوک‌ها به کار می‌رود. برای مثال توضیح می‌‌دهد که ما چگونه اطلاعات بیان شده در سر خطِ یک تبلیغ چاپی را با پیام تصویری، از طریق در هم آمیزی فضاهای ذهنی فراخوانده شده توسط آنها، با هم ترکیب می‌کنیم. سرانجام، نظریۀ آمیزه و دیگر اصول شناختی به برخی اصولِ نظریۀ ربطِ اسپربر ـ ویلسون مربوط می‌شوند که به عنوان یک رویکردِ شناختی ـ کاربردشناختی با توانش برانگیختن تفکر شناختی ـ زبانی توصیف می‌شود.

فصل هفتم موضوعاتی را گردِ هم می‌آورد که از پژوهش زبان‌شناسی شناختی برنخاسته‌اند. گرچه سه تا از آنها، یعنی تصویرگونگی، دستوری‌سازی، تغییر واژگان، دارای یک سنت دیرین در زبان‌شناسی هستند، با قرار‌گرفتن در چارچوب شناختی سودِ فراوانی می‌برند. بخش پایانی، با تمرکز بر پتانسیلِ سطح پایه، استعاره و کنایه، شکل و زمینه و همین‌طور گشتالت، برای تسهیل دست‌رسی‌شناختی به فرایند یادگیری زبان، پتانسلِ یک رویکرد شناختی را در یادگیری زبانِ خارجی مورد بحث قرار می‌دهد.

در ارتباط با پرسش عام چگونه می‌توان «زبان‌شناسی شناختی» را فهمید، کتاب بر جنبه‌های تجربی و اصولِ برجستگی و اختصاصِ توجه که زیربنای زبان هستند تمرکز می‌کند نه بر دیدگاه منطقی. این کتاب با وارد‌کردن پردازش شناختی بر خط، می‌خواهد بر روابط زبان‌شناسی شناختی با رویکردهای روان ـ زبان‌شناسی و کاربردشناسی تأکید می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار ویراست دوم

مقدمه

فصل یکم: پیش‌نمونه‌ها و مقوله‌ها

فصل دوم: سطوح مقوله‌بندی

فصل سوم: استعاره‌ها و کنایه‌های مفهومی

فصل چهارم: شکل و زمینه

فصل پنجم: چارچوب‌ها و ساخت‌ها

فصل ششم: آمیزه‌ها و ربط

فصل هفتم: دیگر موضوع‌ها در زبان‌شناسی شناختی

نتیجه

کتاب‌نامه