معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

جامعۀ بشری زمانی شکل گرفت که انسان از عرصۀ طبیعت پای بر پهنۀ مدنیت گذاشت، ساحتی نوین از حیات که با وجود ریشه داشتن در طبیعت، اما بشر امکانات طبیعی را الهام‌بخش بسط و توسعۀ شبکۀ مدنی و زیستی خود کرد. هر چند دراین میان بارها به بیراهه رفت و مادر طبیعت را عزادار قوا و حیات خود کرده اما مدینۀ بشری ترکیبی پویا از کنش و واکنش میان انرژی و آگاهی، فرد و جمع، خودآگاهی و ناخودآگاهی است که هرچند در پس حصار فرهنگ‌های متعدد قرار دارد، چو نیک نگریسته شود رابطه‌ای پرمعنا میان تمامی آنها برقرار ساخته است، گویی نطفۀ روح در عرصۀ فرهنگ‌های مختلف، تجلیاتی معنادار می‌یابد که تنها در تعامل با هم شکوفا شده و در کنار هم قابل درک بوده و سرنوشت کلی روح را معنادار می‌کنند. در این میان ژرف‌کاوانی بوده‌اند که به اهمیت این روابط پی برده‌اند و بشریت را نه تنها از درون یک فرهنگ بلکه در گسترۀ فرهنگ‌ها مشاهده کرده‌‌اند و در آن میان ابوریحان بیرونی جایگاهی رفیع دارد.

این کتاب تلاشی برای بازنمایاندن دقت و کوشش بیرونی در معرفی بخشی از ادبیات عرفانی هندوان است که زمینه‌ساز برخوردی میان دو فرهنگ عرفانی ایران اسلامی و هند را نیز فراهم ساخته است. رسالۀ «پاتنجل الهندی فی الخلاص من الارتباک» اوج دقت و ظرافت بیرونی را در روایتی پرمعنا از فرهنگ و زبانی ناشناخته به کوچه‌های آشنا ادبیات و فهم روزگار خود نشان می‌دهد.

اصل رساله یوگا سوترا مجموعۀ رمز گفتارهایی غامض در خودشناسی است که توسط حکیمی به نام پاتانجالی تدوین شده و قلۀ قرن‌ها خودکاوی، مراقبه و تفحص قومی گوشه‌نشین و درون‌گرا را در قالب یکصدواندی جمله الهام‌بخش بیان می‌کند و روایت بیرونی برداشتی معقول و در ساختاری متفاوت است که زیربنای منطقی قومی را نشان می‌دهد که حتی در ترجمه و گزارش الهاماتی شهودی نیز تلاشی بر معقول و منطقی کردن آن دارند.

بیرونی برای همراه ساختن خوانندع با خود آن فرازهای انتزاعی را در قالب پرسش و پاسخ‌هایی درآورده است و پرسنده که گویی روح کنجکاو خود او و در واقع روان جمعی ملتی پویاست با سؤالاتی از عوالم غیب و راه‌های تکامل معنوی قدم به قدم فرازهای «پاتانجالی» را به خدمت گرفته و آنها را در ساختاری منطقی و قابل درک گزارش و نقد می‌کند.

ساختار ارائه شده توسط بیرونی که به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده، منحصر به فرد بوده و احتمالاً مفسران دیگر تا آن زمان از این روش استفاده نکرده‌اند. اصل متن سوتراها نیز به صورت پرسش و پاسخ نیست. همانطور که بیرونی در مقدمه خود مطرح کرده است، این روش را برای سهولت درک و انتقال مفاهیم این رساله ابداع کرده است.

پرسش‌هایی که بیرونی مطرح کرده، روند ویژه‌ای را در درک و ارتباط با اصل سوتراها فراهم ساخته است. محتوای پرسش‌ و پاسخ‌های بیرونی نه تنها نقل و ترجمۀ اصل سوتراهای «پاتانجالی» است، بلکه هر فرازی از سوتراها را که مبهم تشخیص داده و شرحی مضاعف بر آن را لازم دانسته مجدداً طی پرسش و پاسخی جدید و مستقل صورت‌بندی و تحلیل کرده است.

ترجمه بیرونی شامل هر چهار فصل رسالۀ سوتراهاست. ولی برخی فرازها را که مهم‌تر تشخیص داده، طی چندین پرسش و پاسخ تبیین کرده و برخی فرازها را که گنگ بوده یا یکسره با اصول عقلی ناسازگار بوده، ترجمه نکرده و برخی فرازهای طولانی که ناظر به دستورات سلوکی و تمرینات عملی است، خلاصه کرده و در یک پرسش و پاسخ به آن پرداخته است.

بیرونی برخلاف سایر هندشناسان ما مثل ایرانشهری و میرفندرسکی تنها واسطه‌ای نبوده که آراء و گفتار هندوان را در جامعۀ اسلامی آن دوران معرفی و ترجمه کند، بلکه او واسطه‌ای بوده که هندوان را نیز با دستاوردهای علمی مسلمانان و نقطه نظرات خود آشنا ساخته است.

اما این متن متمرکز بر سه محور است:

الف) آشنایی با ارزش کار بیرونی در هندشناسی و گسترۀ دانش او در بازشناسایی علوم، معرفت و فرهنگ هندو. همچنین بازنمایی خاستگاه فکری و سیر تکامل تفکر عرفانی هندوان که زمینه‌ساز سرودن فرازهای رساۀ «پاتانجالی» بوده است.

ب) ترجمۀ رسالۀ پاتانجل هندی از عربی به فارسی (که بیرونی آن را از زبان سانسکریت در ساختاری ویژه به عربی برگردانده است) و متقابلاً ترجمۀ اصل سانسکریت این متن به زبان فارسی و مقایسۀ آن با ترجمۀ بیرونی و شرح تطبیقی این دو ترجمه با نظر با مفاهیم و آرای عرفانی مطروحه در رساله که از زمرۀ ژرف‌ترین پژوهش‌های معنوی هندوان است.

ج) تحلیل و مقایسه‌ای میان برخی مبانی عرفانی منتج از رسالۀ «پاتانجالی» با دست‌آوردهای فلسفی عرفانی صوفیه و عرفای مسلمان و احیاناً پیداکردن اختلافات و مشابهت‌های موجود در این مکاتب که ما را به شناخت دقیق فلسفۀ عرفانی هندیان رهنمون می‌کند. البته بخش عمدۀ این کتاب همان رسالۀ «پاتانجالی» است که موارد الف و ج برای درک و فهم مناسب‌تر آن به اصل این مجموعه افزوده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

پیشینۀ تحقیق و مطالعات پیرامون رسالۀ پاتانجل

روش کار در ترجمه و شرح رسالۀ پاتانجل

اهمیت و ویژگی‌های اثر بیرونی

بخش اول: جایگاه علمی فلسفی بیرونی و رویکرد او به هندشناسی

بخش دوم: سیری در خاستگاه فکری رساله پاتانجالی

بخش سوم: رساله پاتانجالی

بخش چهارم: مقایسه و شرح تطبیقی بیان‌های فلسفی عرفانی سوتراها با حکمت ایرانی اسلامی

نمایه