معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در این کتاب طی هفت گفتار تلاش شده ابعاد هنری ادبی و شیوۀ داستان‌پردازی سعدی و نقش وی در فرهنگ مردم بررسی شود.

در گفتار اول به راز هنری و ماندگاری کتاب «گلستان» پرداخته شده است. نثر سعدی پایه و مایۀ نثر فارسی و از بهترین نمونه‌های نثر هنری و ادبی است. این نثر با توجه به شایستگی‌ها و امتیازاتش تاکنون آن‌چنان که باید و شاید، موشکافانه بررسی نشده و اغلب محققان به نثر هنری سعدی کلی‌گرایانه نگاه کرده‌اند. پس از معرفی نوع و جایگاه نثر «گلستان» در میان نثرهای فارسی، عناصر سازندۀ آن نشان داده شده است. این عناصر در دو حوزۀ زبان و ادبیات فارسی بررسی شده‌اند. ابتدا در حوزۀ زبان به نقش و کاربرد واژگان (افعال، صفات، اسامی) و شیوه‌های بهره‌گیری خاص سعدی از زبان پرداخته شده است. سپس عناصر ادبی نثر سعدی، از جمله سجع و توزان، اقتباس، ایجاز، طنز، فرهنگ و زبان مردم، آمیختگی نظم و نثر، داستان‌پردازی و اشارات داستانی، بررسی شده است. در هر حوزه و در بررسی هر عنصر به شیوۀ خاص سعدی در نثر اشاره شده و اشارات با نمونه‌هایی همراه‌اند که در نهایت نقل قول سعدی‌پژوهان مؤید و مکمل آنها می‌شود.

در گفتار دوم به یک بُعد مهم «گلستان»، یعنی تقارن‌ها و تناسب‌ها، پرداخته شده است. سعدی ذهنی قرینه‌ساز و قرینه‌پرداز دارد و همین موضوع باعث می‌شود کلام او شفاف، منطقی، مستدل و دلنشین شود. تقارن‌های مورد بررسی در این کتاب عبارت‌اند از تقارن در نام باب‌ها، ساخت حکایت‌ها، تقارن‌های معنوی و لفظی، تقارن در شخصیت‌پردازی و آرایه‌های متقارن از جمله عکس، تضاد، قلب و تشبیه. براساس یافته‌های این تحقیق سعدی از انواع تقارن‌های لفظی و معنوی در سطوح زبانی، مضمونی، داستانی و سبکی خود بهره می‌گیرد؛ بی‌انکه این تقارن‌ها به تکلف انجامد. توجه سعدی به سجع‌پردازی و آهنگ کلام نیز با ذهن قرینه‌ساز و قرینه‌پرداز وی بی‌ارتباط نیست. این تناسب‌سازی‌ها و تقارن‌اندیشی‌های سعدی سخن او را شفاف، منطقی و آموزشی می‌کنند. سعی شده است به شکل کمی و با ارائۀ مثال‌های فراوان، این تقارن‌ها تبیین و تشریح شوند.

در گفتار سوم شیوه‌های هنری سعدی در داستان‌پردازی بررسی شده است. سعدی با 370 داستان خویش در «گلستان و بوستان» می‌کوشد عمده‌ترین مفاهیم اخلاقی مورد نظر خود را بیان کند. از این میان 181 داستان در «گلستان» آمده است. در این طرح ابتدا داستان‌های سعدی به لحاظ قالب داستانی، نوع بیان و حجم، طبقه‌بندی شده، سپس معلوم شده که اغلب داستان‌های سعدی حکایت و به لحاظ حجم 70 درصد داستان‌ها کوتاه و 40 درصد داستان‌ها طنز‌آمیز است. در حوزۀ عناصر داستانی شخصیت‌های «گلستان» طبقه‌بندی و تحلیل شده‌اند. همچنین در بررسی راویان حکایت‌ها معلوم شده که 22 درصد شخصیت‌ها از نوع اول شخص و 78 درصد سوم‌شخص هستند. از میان 181 داستان «گلستان» تنها 141 داستان کنش‌دار و 40 مورد دیگر فاقد کنش‌اند. زمان و مکان 63 داستان «گلستان»، یعنی 35 درصد داستان‌ها، مشخص است. توصیف عناصر داستانی در «گلستان» معلوم می‌کند که سعدی به عنصر شخصیت بیش از سایر عناصر اهمیت می‌دهد. در این بررسی از میان عناصر مختلف داستانی ـ پیرنگ، شخصیت، زمان و مکان، راوی و زاویۀ دید، درون‌مایه، بن‌مایه، گفت‌وگو، فضا، لحن، حقیقت‌مانندی، حادثه، کشمکش، گره‌افکنی، بحران، تعلیق، اوج و گره‌گشایی ـ تنها چهار عنصر بررسی می‌شود. این چهار عنصر عبارت‌اند از شخصیت، راوی و زاویۀ دید، کنش، زمان و مکان.

در گفتار چهارم به یکی ویژگی خاص آثار سعدی پرداخته شده و آن ارسال مثل است. تعداد زیادی از ابیات و تمثیل‌های او زبانزد عام وخاص شده‌اند. در این کتاب تلاش شده امثال استخراج و به ترتیب الفبایی آورده شود. انتخاب این مثل‌ها براساس شهرت و ضبط و درج آنها در کتاب‌های معروف امثال، از جمله «امثال و حکم» دهخدا، «دوازده هزار مثل فارسی» شکورزاده، «فرهنگ امثال سخن» و نظایر آنها بوده است؛ وگرنه ابیاتی که قابلیت‌های مثلی دارند یا حکمتی استوار در آنها طرح شده است در آثار سعدی کم نیستند. این تعداد آنهایی هستند که به شهرت بیشتری رسیده‌اند.

در گفتار پنجم به بازتاب فرهنگ مردم در آثار سعدی پرداخته شده است. در تمام آثار سعدی و به ویژه «گلستان» فرهنگ مادی و معنوی مردم بازتاب یافته و از نگاه تیزبین سعدی دور نمانده است. سعدی شاعری مردم‌شناس و آشنا با روحیات و زندگی آنان است. این خصیصۀ او باعث شده به فرهنگ مردم توجه ویژه داشته باشد و در آثارش انعکاس یابد. در این گفتار با بخشی از فرهنگ مردم در عصر سعدی آشنا می‌شویم.

گفتار ششم داستان‌های سعدی از زبان مردم است. سعدی شاعری است که خوانندگان بی‌شماری میان مردم دارد؛ از این‌رو در ذهن مردم جاودان است. سعدی چنان با مردم از زندگی و روحیات و رفتار آنان سخن می‌گوید و چنان با آنان صمیمی است که مردم او را از آن خود می‌دانند و به خود اجازه می‌دهند دربارۀ او افسانه‌سرایی کنند. در این گفتار تعدادی از این روایات مردم‌ساخته را می‌خوانیم.

در گفتار هفتم نقش سعدی در کتاب‌های درسی طی یکصد سال اخیر نشان داده شده است. این پژوهش نشان می‌دهد از دورۀ آموزش مکتب خانه‌ای به بعد تا امروز در کتاب‌های درسی به آثار سعدی توجه بیشتری شده است. البته در دو دهۀ اخیر این حضور کم‌رنگ‌تر می‌شود. از «گلستان و بوستان» به عنوان متن‌های آموزشی و تعلیمی بیشتر استفاده شده و از غرلیات کمتر. این هفت گفتار قبلاً در مجلات علمی ـ پژوهشی چاپ شده‌اند و اکنون ذیل یک مجموعه بازنشر می‌شوند.   

فهرست مطالب کتاب:

زیبایی‌شناسی نثر سعدی

تقارن‌ها و تناسب‌ها در گلستان سعدی

ساختار داستان‌های گلستان

مثل‌وارگی راز ماندگاری و جاودانگی کلام سعدی

بازتاب فرهنگ مردم در آثار سعدی

داستان‌های سعدی از زبان مردم

سعدی در کتاب‌های درسی