معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

منطقۀ «شیبکوه» واقع در حاشیۀ شمالی خلیج‌فارس با تاریخی پرفراز و نشیب و فرهنگ و تمدن کهن و متأثر از رویدادهای بندر مهم «سیراف» به عنوان یک میراث شفاهی در حال فراموشی است. در جنوب ایران و به ویژه منطقۀ شیبکوه، نقش فرهنگی و روند تاریخی و اجتماعی‌ساز نی‌انبان به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین سازهای این منطقه زوایای بسیاری دارد که برای درک هویت قومی، فرهنگی و موسیقایی منطقه بسیار حائز اهمیت است. بررسی ساز‌ نی‌انبان در منطقه و مطالعۀ تاریخچۀ و تحولات این‌ساز از منظر نام، شکل‌ ظاهری، سبک‌نوازندگی، قطعه‌ها و مقام‌های موسیقی، همنوازی با دیگر سازها می‌تواند به نوعی راوی مردم‌شناسی و تاریخ این نوار محصور در دریا و کوه باشد.

موسیقی زادۀ جامعه و فرهنگ است و پس از زبان، یکی از مهم‌ترین پایه‌های فرهنگی هر قوم و ملتی محسوب می‌شود. پدیده‌ای زنده که همواره با پویایی نهادهای گوناگون هر جامعه و شرایط معیشتی و زیستگاهی انسان‌ها در طول تاریخ، همسویی داشته و با روند دگرگونی‌های فرهنگی و سیاسی، گاهی پیشرفت و زمانی پسرفت داشته و در نهایت پوستۀ دیگری به خود گرفته است.

موسیقی یکی از مهم‌ترین کلیدهای درک تاریخ و فرهنگ‌های گوناگون است. شناسایی موسیقی هر منطقۀ، می‌تواند به درک ارزش‌های فرهنگی، ویژگی‌ها و معیارهای زیبا‌شناختی یک جامعه کمک شایانی کند.

پژوهش دربارۀ سازها، راهی روشن برای رسیدن به شناخت دربارۀ تاریخ و تمدن است. ابزار موسیقی از سویی نمایانگر فرهنگ، چگونگی ارتباط و پیوستگی مردمان در اقشار گوناگون است و از سویی دیگر، بررسی ساختمان آنها برای درک دانش و مهارت‌های فنی ساخت این ابزار در جغرافیای مورد مطالعه، رازهایی دربارۀ تاریخچۀ آن منطقه از رونق صنعت و بازرگانی تا هنر و ادبیات را فاش می‌سازد.

نام ساز و بخش‌های تشکیل‌دهندۀ آن، نام آهنگ‌ها و اصطلاح‌های مربوط به تکنیک‌های اجرایی در بررسی زبان و گویش‌های رسمی قوم‌های گوناگون و با هدف پیگیری نقل و انتقال این واژه‌ها از فرهنگی به فرهنگ دیگر راه گشا است. همچنین بررسی و شناسایی سازها، از دیدگاه ارجمندی و تقدس‌ آن‌ها، می‌تواند به شناخت اعتقادها، باورها، آیین‌ها، نمادها و افسانه‌های یک فرهنگ کمک بسزائی نماید.

این پژوهش، درآمدی بر مردم‌شناسی موسیقی در منطقه‌ای بین مرز جغرافیایی بوشهر و هرمزگان به نام «نوار ساحلی شیبکوه» است و ساز «نی‌انبان»، به عنوان شاخص‌ترین ابزار موسیقایی منطقه به همراه نواشناسی نوار ساحلی شیبکوه، تأثیر متقابل جامعه و فرهنگ منطقه در مورد این ساز و راویان آن مورد بررسی قرار گرفته است.

این پژوهش نشان داد، رقص و پوشش نوازندگان، مشک‌های بزرگ و بدون رنگ و نقش، دسته‌های مستطیلی، صداهای بم، ایست‌های غیرمنتظره، تزیین کمتر ساز، عدم حضور یا حضور کمرنگ خواننده، تفاوت زبان و استفاده از اشعار عربی، ریتم‌های پیچیده، متفاوت و متنوع و همراهی تعداد بالای نوازندگان سازهای کوبه‌ای از ویژگی‌های قابل توجه نواختن نی‌انبان در نوار ساحلی شیبکوه است.

این فرضیه که موسیقی منطقه شیبکوه که مورد مطالعاتی این پژوهش است به شکلی اصیل و آئینی اجرا می‌شود نیز کاملا صحیح است. چرا که این تقدم و تأخر و فرهنگ نواختن نی‌انبان و نظم ترتیب و آدابی که در نوار ساحلی شیبکوه در این خصوص دیده می‌شود و مشابه روندی است در موسیقی سنتی ایران طی شده است در هیچ منطقۀ جنوب ایران یافت نمی‌شود و به نظر زمان زیادی گذشته تا به این قوام رسیده است.

این پژوهش نشان می‌دهد اجرای نمایش و نقش مؤثر آن در جنوب ایران بسیار پررنگ است تا جایی که بیشتر مراسم‌های اجتماعی و روزمره مردم از عروسی تا عزا، تولد نوزاد تا درمان بیماری و برگزاری آیین‌ها و ... با اجرا و برگزاری و تماشای نمایش همراه و آمیخته است.

سرچشمه‌های شفاهی و پژوهش‌های میدانی در این پروژه، گواهی می‌دهد که ساز نی‌انبان از جنوب ایران، در میان کشورهای عربی همسایه، رواج یافته است.

 نی‌انبان، بر پایه آنچه در آثار ادبی ایران قابل مشاهده است، اصالتی ایرانی دارد. حکاکی‌های موجود در طاق بستان کرمانشاه که اولین مدرک مستند وجود نی‌انبان در جهان بوده و به سدۀ ششم میلادی برمی‌گردد و نیز چندین سند معتبر که در این پژوهش به آنها اشاره شده است، گواه بر این موضوع است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت رئیس پژوهش و فناوری سازمان منطقۀ ویژه

سخن نویسنده

فصل اول: معرفی نوار ساحلی شیبکوه

فصل دوم: نی‌انبان در دامنه‌های جنوبی زاگرس

فصل سوم: موسیقی نوار ساحلی شیبکوه

فصل چهارم: روایت‌های موسیقایی در نوار ساحلی شیبکوه

فصل پنجم: دیگر سازهای رایج در نوار ساحلی شیبکوه

فصل ششم: قطعات ضبط‌شده از گروه‌های موسیقی در شیبکوه (بخش بوشهر)

فصل هفتم: دستاوردهای پژوهش