معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فروغ فرخزاد در طی دوران زندگی خویش هرگز موجودی منفعل و تسلیم نبود. روند دوران زندگی و سیر محتوایی اشعار فروغ، نشانگر خودسازی او براساس اختیار و آزادی اراده است. سیر تکاملی احوال اگزیستانسیال فروغ به خوبی به ما نشان می‌دهد که او به هیچ‌وجه به ماهیتی از پیش تعیین‌شده بر مبنای عادت‌ها و غرایز خود، بسنده نکرد و با تلاش فراوان و تحمل سختی‌ها و مشقات بسیار سعی کرد تغییر کند و در جهت رشد و شکوفایی گام بردارد.

در میان شاعران کلاسیک و معاصر شعر فارسی، فروغ فرخزاد چهره‌ای است که همواره از موقعیت ویژه‌ای برخوردار بوده است؛ به طوری که از زمان اوج‌گیری فروغ در آسمان شعر فارسی معاصر همواره کنجکاوی دربارۀ او، به‌خصوص پرداختن به حواشی زندگی وی، از جذاب‌ترین سوژه‌های برخی از علاقه‌مندان و اهالی فرهنگ و ادب بوده است.

صحبت دربارۀ زندگی فروغ و پرداختن به مجموعه رویدادهایی که در طی 32 سال، لحظات زندگی او را رقم زده است هدف اصلی این کتاب نیست، در این کتاب نویسنده قصد دارد فارغ از در نظر داشتن جزئیات زندگی فروغ و پرداختن به آنها، صرفاً با استناد به اشعار منتشرشده از وی در پنج دفتر اسیر، دیوار، عصیان، تولدی دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، نگاهی فلسفی به شعر او داشته باشد و در نتیجۀ چنین نگاهی، خوانشی فلسفی از زیست‌جهان او ارائه دهد. به عبارت دیگر در این کتاب نویسنده قصد ندارد که با توسل به زندگی فروغ، اشعار او را مورد تفسیر و واکاوی قرار دهد، بلکه می‌خواهد با بررسی اشعار او از منظری فلسفی به شرح نگرش او به زندگی، هستی و دغدغه‌های وجودی‌اش بپردازد و متعاقباً سیر تکاملی آگاهی و تطور احوال وجودی در او را توضیح دهد.

برای دستیابی به هدف مذکور، علاوه بر رویکرد فلسفی که رویکرد اصلی این کتاب است، از دو رویکرد دیگر نیز در مواجهه با اشعار فروغ استفاده شده است: الف) رویکرد تاریخی؛ ب) گاه و برحسب ضرورت رویکرد روان‌شناختی؛ به این ترتیب که ابتدا با وام‌گیری از دسته‌بندی دوره‌های سه‌گانۀ شعر و زندگی فروغ در کتاب «از گمشدگی تا رهایی» محمود نیکبخت، رویکردی تاریخی به شعر و زیست‌جهان فروغ دارد. سپس با استفاده از اصول و مبانی مکتب فلسفی اگزیستانسیالیسم ـ ارائه شده توسط ژان‌پُل سارتر در کتاب «اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر» ـ عموماً رویکردی فلسفی و خصوصاً خوانشی اگزیستانسیالیستی از زیست جهان او ارائه می‌کند. در ضمن دو رویکرد تاریخی و فلسفی فوق، با بهره‌گیری از آموزه‌های اروین یالوم در کتاب «روان‌درمانی اگزیستانسیالیسم درباره دلواپسی‌های غایی انسان»، دلواپسی‌ها و دغدغه‌های وجودی فروغ از منظری روان‌شناختی بیان می‌شود.

در فصل اول با استناد به اشعار فروغ در پنج دفتر منتشرشده از وی و متعاقباً توصیف احوال وجودی او، خوانشی اگزیستانسیالیستی و حداقلی از او ارائه می‌شود. برای دستیابی به این هدف، ابتدا برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های مکتب اگزیستانسیالیسم از نگاه ژان‌پل سارتر بیان می‌شود. سپس به شرح سیر تکاملی آگاهی و تغییر و تحولات وجودی در او با استناد به اشعار او در سه دوره از تاریخ زندگی او پرداخته می‌شود. در انتها از طریق مقایسۀ برخی از ویژگی‌های مکتب اگزیستانسیالیسم با اشعار فروغ، برخی از مطابقت‌های زیست‌جهان فروغ با ویژگی‌های مکتب فلسفی اگزیستانسیالیسم شرح داده می‌شود.

فصل دوم، شامل دو مقاله است. مقالۀ اول دربرگیرندۀ گفتگویی است مفصل، عموماً دربارۀ زیست‌جهان فروغ و خصوصاً دربارۀ مهم‌ترین مباحث فصل اول؛ دکتر سروش دباغ در مقاله‌ای با عنوان «ناتوانی دست‌های سیمانی» به شرح و توصیف دغدغه‌های اگزیستانسیالیستی و یا وجودی فروغ فرخزاد پرداخته است. نگارنده نیز به طور جامع در فصل اول و به طور محدودتر در مقاله‌ای با عنوان «خوانشی اگزیستانسیالیستی از فروغ فرخزاد، خوانشی حداقلی» به خوانی اگزیستانسیالیستی از زیست‌جهان فروغ پرداخته است. در این گفتگو ابتدا دربارۀ برخی از مباحث مهم این دو مقاله با دکتر سروش دباغ بحث می‌شود. در ادامه دربارۀ برخی از مهم‌ترین مؤلفه‌های اگزیستانسیالستی شعر فروغ گفتگو شده است و این مسئله مورد واکاوری قرار گرفته است که آیا اصولاً تفاوتی میان توصیف صرف دغدغه‌های وجودی یک شاعر و یا نویسنده با هنگامی که به خوانشی اگزیستانسیالیستی از او می‌پردازیم وجود دارد و یا نه؟!

«فروغ، زوال و امید: زیست‌جهانی فلسفی یا یک بیماری دو قطبی؟!» عنوان مقالۀ دوم از فصل دوم است. در این مقاله ابتدا به نقد یکی از مقالات تقریر شده در این زمینه پرداخته می‌شود و سپس نگارنده با ذکر دلایلی نشان می‌دهد که حداقل با توسل به اشعار فروغ، نمی‌توانیم ثابت کنیم که حمل یک بیماری دوقطبی بر او صحیح است. در پایان مقاله، نگارنده به ارائه دیدگاه خود در مورد توأم‌ شدن مؤلفه‌های زوال و امید در زیست‌جهان فروغ می‌پردازد و توضیح می‌دهد که می‌توانیم به جای طرح یک بیماری روانی، با در نظر گرفتن زیست‌جهان فروغ، به خوانشی فلسفی و عمیق‌تر از او بپردازیم. در این مقاله با در نظر داشتن این فرض که خواننده‌ای بخواهد تنها این مقاله را مطالعه کند، برخی از مباحث فصل اول به طور خلاصه به منظور دستیابی به هدف اصلی مقاله مجدداً آورده شده‌اند.

فصل سوم و پایانی کتاب با عنوان ضمائم، دربرگیرندۀ چهار بخش است. از آنجا در متن گفتگوی میان نویسنده و دکتر سروش دباغ دربارۀ فروغ در فصل دوم، مقالۀ «ناتوانی دست‌های سیمانی» دکتر دباغ مورد ارجاع قرار گرفته و محوریت دارد، به منظور دسترسی آسان خواننده به آن در بخش اول این فصل این مقاله آورده شده است. در این مقاله دیدگاه فروغ درباره مفاهیمی اگزیستانسیالیستی همچون مرگ و امر متعالی ارائه شده و به تفاوت نگرش فروغ با سهراب سپهری در پرداختن به مفاهیم مذکور نیز اشاره شده است. بخش دوم این فصل دربرگیرندۀ مقالۀ سرکار خانم سایه اقتصادی‌نیا با عنوان «کاوشی در روان‌شناسی شعر و شخصیت فروغ فرخزاد» است. در بخش سوم به منظور تدوین مجموعه‌ای از اشعار فروغ که شامل ویژگی‌های فلسفی مد نظر نویسنده هستند و دستیابی سریع خوانند به آنها، تمامی اشعار فروغ که در فصل اول و دوم ارجاع داده شده‌اند به صورت کامل آورده شده‌‌اند. بخش چهارم نیز گاه‌شمار زندگی فروغ است که صرفاً جهت اطلاع خواننده از سیر زندگی فروغ به صورت مختصر و فهرست‌وار آورده شده است سرانجام فهرست منابع به صورت کامل ذکر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: خوانشی اگزیستانسیالیستی از زیست جهان فروغ

1. مهم‌ترین مشخصۀ مکتب اگزیستانسیالیسم از منظر ژان پل سارتر

2. دورۀ اول زندگی فروغ

3. دورۀ دوم زندگی فروغ

4. دورۀ سوم زندگی فروغ

5. مطابقت زیست‌جهان فروغ با اصل اول اگزیستانسیالیسم/ چرا خوانشی حداقلی؟!

6. برخی از مطابقت‌های زیست‌جهان فروغ با ویژگی‌های مکتب فلسفی اگزیستانسیالیسم

فصل دوم: پله‌های کنجکاوی

7. گفتگوی محمدرضا واعظ و سروش دباغ دربارۀ فروغ

8. فروغ، زوال و امید: زیست‌جهانی فلسفی یا یک بیماری دوقطبی؟!

فصل سوم: ضمائم

9. ناتوانی دست‌های سیمانی: تأملی در احوال و اشعار فروغ فرخزاد، سروش دباغ

10. فروغ فرخزاد: شخصیتی دوقطبی؟: کاوشی در روان‌شناسی شعر و شخصیت فروغ فرخزاد، سایه اقتصادی‌نیا

11. متن کامل اشعار ارجاع داده‌شده در فصل اول و دوم

12. گاه‌شمار زندگی فروغ

منابع