معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

همان‌طور که از عنوان کتاب «ایران در پنج روایت» هم پیداست، در این کتاب تلاش شده روایت شریعتی، مطهری، مسکوب، زرین‌کوب و جلال‌ آل‌احمد در مورد مسئلۀ ایران، تنوع فرهنگی، زبان مادری و مسئلۀ زبان ترکی در ایران مورد بررسی قرار گیرد.

البته ممکن است این پرسش مطرح شود که اولاً چرا انتخاب نگارنده این پنج نفر بوده است؟ در دوران معاصر اندیشمندان، متفکران و فلاسفه بی‌شماری است که در مورد مسئلۀ ایران صحبت کرده‌اند، مانند آخوندزاده، فریدون آدمیت، شفق، کسروی، علیرضا ناب‌دل، دهخدا، سید جعفر شهیدی، کاظم‌زاده ایران‌شهر، سعید نفیسی، پورداود و افراد بی‌شماری که می‌توان در این حوزه نام برد. اما در این کتاب بر این پنج متفکر یا بر این پنج روایت تمرکز شده است. و اگر تمامی این افراد وارد این مطالعه می‌شدند، کتاب بسیار قطور می‌شد. از این‌رو نگارنده ذیل مفاهیم یا ذیل گرایش‌های کلانی که این پنج‌نفر به گونه‌ای در جامعۀ ایران نمایندگی‌شان می‌کنند تمرکز کرده است. به عنوان مثال شریعتی را می‌توانید نوعی اسلام‌گرای سوسیالیست، مطهری را اسلام‌گرای فقهی، جلال آل‌احمد را یک نظریه‌پرداز پسااستعماری دسته‌بندی کنید. زرین‌کوب را می‌توان در ذیل ناسیونالیست باستان‌گرا و مسکوب را در ذیل جریان ناسیونالیست مدنی قرار داد. به بیان دیگر ما پنج متفکر داریم که هر کدام از این متفکران یک دیسیپلین خاص را در حوزۀ علوم انسانی نمایندگی می‌کنند. به عنوان مثال مطهری را در ذیل دیسیپلین فلسفه با گرایش نوصدرایی، شریعتی را در ذیل دیسیپلین جامعه‌شناسی با گرایش «مارکس ـ وبری» و جلال آل‌احمد را ذیل ادبیات انتقادی تعریف می‌کند و مسکوب را در ذیل ادبیات و اسطوره‌شناسی قرارش می‌دهد و به همین ترتیب زرین‌کوب را در دیسیپلین تاریخ طبقه‌بندی می‌کند. به عبارت دیگر منطق گزینش متفکران در این مطالعه براین اساس بوده که در حوزۀ علوم انسانی کرایش‌های متفاوت و دیسیپلین‌های متفاوتی را که وجود دارند پوشش دهد.

در این مطالعه ابتدا آثار مختلف این متفکران بررسی شده است؛ ولی در نهایت پنج عنوان کتاب در مرکز این مطالعه و پژوهش قراگرفته است. کتاب «بازشناسی هویت ایرانی اسلامی» از علی شریعتی؛ کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» از مرتضی مطهری؛ کتاب «هویت ایرانی و زبان فارسی» از شاهرخ مسکوب؛ کتاب «در خدمت و خیانت روشنفکران» از جلال آل‌احمد و کتاب « دو قرن سکوت» از عبدالحسین زرین‌کوب.

نکتۀ مهم این است که هر کدام از بحث‌ها و سخنان این متفکران پیرامون مسئلۀ ایران محدود به عناوین ذکر شده نمی‌شود؛ چراکه این متفکران کتاب‌های دیگری نیز در این راستا به رشتۀ تحریر درآورده‌اند. هدف این کتاب بررسی کلیه نظرات و تئوری‌های این متفکران در حوزۀ علوم اجتماعی یا در حوزۀ علوم انسانی نیست؛ بلکه مسئلۀ اصلی نگارنده فهم ایران در ذهن و زبان هر کدام از این متفکران بوده است که از قضا هرکدامشان هم مشخصاً به دلیل اهمیت بسزایی که مسئلۀ ایران برای آنها داشته، یک کتاب یا بخشی از یکی از کتاب‌هایشان را به این موضوع اختصاص داده‌اند. مثلاً جلال آل‌احمد در کتاب «در خدمت و خیانت روشنفکران» در مورد مسئلۀ روشنفکری و تاریخ روشنفکری در جهان و ایران صحبت می‌کند ولی در فصل 5 و 6 اساساً به مسئلۀ زبان ترکی در ایران پرداخته و زبان ترکی را به عنوان یک مسئلۀ پروبلماتیزه صورت‌بندی می‌کند یا عبدالحسین زرکوب در مورد تاریخ ایران در کنار کتاب «دو قرن سکوت»، کتاب «تاریخ ایران بعد از اسلام» و «تاریخ مردم ایران» را در 3 جلد نوشته و سپس در مورد تاریخ اسلام کتاب‌های «بامداد اسلام و کارنامه اسلام» و حتی در مورد اهمیت تصوف در فرهنگ ایران کتاب «جستجو در تصوف ایران و دنباله جستجو در تصوف ایران» را نوشته است و اگر کسی بخواهد از موضوع اندیشه یا حوزۀ اندیشه در ایران فهمی داشته باشد، بدون توجه به سیر تحولات عرفان و تصوف نمی‌تواند به هدفش برسد. ولی در «دو قرن سکوت» که اساساً به مسئلۀ زبان می‌پردازد، به مسئلۀ تنوع زبانی هم اشاره می‌کند. به مسئلۀ ایران مانند یک مسئلۀ اجتماعی یا یک مسئلۀ تاریخی می‌پردازد.

جلال آل‌احمد در حوزۀ ادبیات آثار بسیاری داشته است؛ ولی در کتاب «در خدمت و خیانت روشنفکران» به این موضوع بیشتر می‌پردازد یا به عنوان مثال شاهرخ مسکوب که آثار فراوانی در حوزۀ اسطوره و اسطوره‌های ایران و اساساً جهان اسطوره‌ای مطرح کرده، در کتاب «هویت ایرانی و زبان فارسی» دقیقاً به مسئلۀ ایران و تنوع‌زبانی و مسئله و جایگاه زبان در فهم هویت ملی پرداخته است. به همین خاطر در این کتاب نیم‌نگاهی به دیگر آثار هر کدام از این متفکران شده است ولی مسئلۀ اصلی نگارنده گفتمانی بوده که این افراد در مورد ایران به عنوان یک مسئله شکل داده‌اند. نگارنده به این موضوع هم اشاره دارد که مباحث مطروحه از هر کدام از این متفکران در مورد ایران را در قالب یک کتاب نمی‌بیند، بلکه در قالب یک ژانر یا یک گفتمان در اندیشۀ معاصر ایران به آنها نگاه دارد.

تلاش نگارنده در این پنج روایتی که برساخته این بوده که بر هر کدام از آنها اشکالاتی وارد کند، نقاط قوت و ضعف‌شان را بگوید و در لابه‌لای سطوح به بیان نظرات خود نیز بپردازد.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

مقدمه

فصل اول: زبان و هویت ملی در نگاه شریعتی

فصل دوم: بازخوانی انتقادی روایت مطهری از «ناسیونالیسم ایرانی»

فصل سوم: بازخوانی روایت جلال آل‌احمد از هویت ایرانی

فصل چهارم: بازخوانی روایت عبدالحسین زرین‌کوب از ایرانیت

فصل پنجم: هویت ایرانی و زبان فارسی در روایت شاهرخ مسکوب

فهرست منابع