فواکه البساتین؛ منتخباتی فلسفی، اعتقادی، روایی در اواخر قاجاریه
خلاصه
این کتاب اثر حاج میرزا محمد طهرانی، حاوی مطالبی متنوع در فلسفه و علوم جدید، اخلاق و اندرز، کلام و اعتقادات، برخی روایات تاریخی و داستانی و متفرقه، فنون ادبی و مباحثی مربوط به نظریه شناخت میباشد.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
این کتاب اثر حاج میرزا محمد طهرانی، حاوی مطالبی متنوع در فلسفه و علوم جدید، اخلاق و اندرز، کلام و اعتقادات، برخی روایات تاریخی و داستانی و متفرقه، فنون ادبی و مباحثی مربوط به نظریه شناخت میباشد. این متن که تناوباً به عربی و فارسی تألیف شده با سبک و رسم الخطلی یکسان و فشرده در 306 صفحه در دفتری به ابعاد 5/33 در 5/15 سانتیمتر تحریر و تاریخ انجام کتابت آن نیز در انتهای متن ذیحجه 1332 هـ.ق قید گردیده است.
دفتری که در تحریر «فواکه البساتین» به کار رفته از نوع مرغوب دفاتر قدیمی نگاهداری حسابهای تجاری است، ولی تنها چند برگ از ابتدا و چند برگ از انتهای دفتر، با خط و جوهری متفاوت، به یادداشت چند فقره حساب به سبک سیاق اختصاص یافته است و باقی دفتر بیهیچ خدشه یکسره وقف گزارش و نگارش پاکیزه مطالب نظری و روایی است.
نویسنده این مجموعه، حاج میرزا محمد طهرانی، شغل تجارت داشته، به کتاب و داد و ستد آن علاقمند بوده و عربی را نیز به خوبی میدانسته است. حاج میرزا محمد، فرزند حاج میرزا محمدباقی، به «حاج میرزا محمد تاجر» و «حاج میرزا محمد کتابفروش طهرانی» هم شهرت داشت، هر چند که در این متن اشارهای به این دو شهرت اخیر دیده نمیشود. فرزندان وی بعدها نام خانوادگی کتابیان را برگزیدند.
حاج میرزا محمد علاوه بر دادوستد کتاب در کار تجارت قند و شکر نیز بوده است. هر چند که از سابقه تحصیلی نویسنده و کسانی که با وی از نظر فکری و بحث محشور بودهاند، خبری در دست نیست؛ اما میتوان این مجموعه را با توجه به مباحثی که به آن پرداخته، نمونۀ خوبی دانست از تنوع موضوعات و طرز بیان و انشای مخفوظات فلسفی، علمی، اخلاقی، اعتقادی و نیز داستانهای تاریخی و روایات متفرقه در ایران و در اواخر دوره قاجار؛ هم در ارتباط با شماری از مباحث سنتی فلسفی و کلامی، مانند «وجود و عدم»، «انسان کامل»، «قیامت» و نیز کلیاتی در اخلاق و حکمت عملی، و هم در ارتباط با ورود برخی مباحث جدید در فلسفه و علوم که در غرب مطرح گردیدند، مانند «الکتریسیته»، «رعد و برق»، «قوس و قزح»، فیزیک «گازها»، و جز آن. اما بیشتر متن کتاب به بیان عقاید دینی، نگارش روایات گوناگون و اندرز اختصاص یافته و کلاً سرشار از ارجاعات مکرر به آیات قرآن و احادیث است.
اگر چه در دوره قاجار شماری از تجار، سوای موضوعات تجاری، در باب موضوعات متنوع از تاریخی و جغرافیایی گرفته تا سیاسی و اجتماعی و خانوادگی، نوشتههایی از خود برجای گذاشتند و یا خاطرات و سفرنامههایی تألیف کردند، اما این متن از سنخ اینگونه نوشتهها نیست. متن حاضر، به جز اشارهای کوتاه به نام و نام پدر نویسنده درابتدای متن، به سابقه خانوادگی، معیشتی و یا تحصیلی نویسنده نمیپردازد؛ همچنین علیرغم تاریخ انجام کتابت این اثر، که یکی از ادوار بحرانی در تاریخ متأخر ایران بود، اشارهای به مسائل تجاری و یا رویدادهای سیاسی و اجتماعی نیز در آن نیست. این متن اما از لحاظ محتوای اعتقادی، روایی، اخلاقی و فلسفی و نیز سبک و زبانی که در طرز بین و نگارش موضوعات متنوع نظری به کار برده است و همچنین استفادهای که به تناوب از دو زبان عربی و فارسی کرده است شایان توجه میباشد.
«فواکه البساتین» را، از نظر سبک انشا و طرز به کاربردن استعارات و گزینش مباحث و ارجاع به آیات و احادیث، میتوان ادامه سنتی دیرینه در گردآوری و تدوین موضوعات گوناگون روایی، ادبی، ذوقی، اعتقادی و نظری دانست. از این دیدگاه «فواکه البساتین» را همانطور که از عنوان آن نیز استنباط میشود میتوان اثری دانست مانند یک جُنگ و یا کشکول، زنبیل و سفینه، حاوی مطالب متنوع در اخلاقیات و فلسفه و باورهای دینی همچنین شماری فنون ادبی، داستانهای تاریخی و روایاتی که بعضا در مقام خود خیالانگیز و سر«گرم»کننده محسوب میشدند.
در تحریر مطالب متن «فواکه البساتین» نیز نظم و ترتیب خاصی رعایت نشده است، گاه عنوانی برای یک قسمت در نظر گرفته شده و گاه صرفاً به ذکر «بدان که» اکتفا گردیده، ولی در بیشتر موارد، بدون تصریح بر عنوان خاصی، متن بر روال خود تحریر یافته است.
در واقع این اثر را میتوان در مقام مجموعهای در نظر آورد که نویسنده و پدیدآورندهاش از راه نگارش تدریجی و یا پاکنویس آن، افکار و دانستههای اعتقادی و نظری و به طور کلی خواندههای متنوع خود را گرد هم میآورده، مرور میکرده و مکتوب میساخته و برایش این کتابت، به ویژه در مورد بخشهای اعتقادی و اخلاقی آن، نوعی عبادت میبوده است. بنابراین نفس نگارش این مجموعه، تجربهای ذوقی و روحی برای او داشته و هر چند که متن از یک ساختار کلی منطقی و استدلالی و حتی موضوعی برخوردار نیست، اما گزینش موضوعات نیز مشخصاً بر پایه ارزش و اهمیتی بوده است که وی از منظر ذوقی، اعتقادی و فکری برای آنها قائل بوده و آنها را سزاوار ثبت و انشاء میدانسته، مانند مطالبی در باب انسان کامل، قیامت و اندرزهای اخلاقی و یا داستانهای تاریخی و حتی روایات و مطایبات بعضا هزلآمیز. این متن را شاید بتوان به سینی رنگ یک نقاش تشبیه نمود که به تدریج رنگهای لازم برای ترسیم پردهای که باید آفریده شود بر آن گردآوری گردیده و اینک خود به همان پرده تبدیل گشته.
از آنجا که حاج میرزا محمد علاوه بر تجارت شکر در کار دادوستد کتاب هم بود، میتوان گمان برد که وی اوقاتی را در خلوت منزل و یا در محل کارش با کتابهایی که در اختیار داشت میگذراند، به تناوب آنها را میخواند و بخشهایی که جالب نظرش بودند را در این دفتر مینگاشت.
علاقه و توجه نویسنده به مباحث مختلف ادبی، نشانگر ذوق وافر اوست. در این اثر اما ادب فارسی نمود کمتر دارد و برعکس، ادبیات عرب بهره بیتشری یافته است. مثلاً یک رساله در باب «بدیع» به طور خلاصه در متن آمده و در جایجای آن، از متون ادب عرب استفاده شده است. بخش مهمی از این ادبیات، امثال و حکم، نقل قولها، روایات و نیز سخنان حکمتآمیز است. اما صبغه دیگری از ادبیات عرب در این کتاب، آوردن مطایبات و نقلهای بعضا هزلآمیز و خارج از عرف است؛ گواین که نقل متونی از این دست، در آثاری که در زمره دست چین و کشکول هستند امر چندان عجیبی نبوده اس و از این منظر حرجی بر گردآورنده و نویسندهاش نیست.
بخش دیگری که در ادبیات عرب وجود داشته و در «فواکه الباستین» هم آمده، متون داستانی و روایی است. نویسنده و گردآورنده متن حاضر دلبستگی خاصی به «الف لیله و لیله» داشته است. موضوع توجه به این متن و بررسی جایگاه آن در ادبیات عرب و سپس در ادبیات فارسی بحث جداگانهای میطلبد، اما مانند بسیاری از متون دیگر، در «فواکه البساتین» از این متن نیز استفاده شده است. این نشاندهنده علاقه نویسنده به گونه کهن داستانهای عربی، با ذکر دقایق، ظرایف و تصویرسازیهای آن است. مثلاً داستانهای هارونالرشید در قصر با جواری گوناگون و یا داستانهای اسحاق موصلی موسیقیدان و دیگران علاوه بر ظرایف داستانی، تصویرسازیهای رنگارنگ و متنوعی را پدیدآورده که پیداست بازگویی آنها برای نویسنده گیرایی خاص خودش را میداشته است.
پربازدید ها بیشتر ...
گزارشهایی دربارۀ مختصر عملیاتی در جنوب ایران: رویارویی نظامی بریتانیا و ایل قشقایی در بهار و تابستان 1918 م/ 1336 هـ.ق
سر پرسی سایکس، کلنل ای.اف. اورتون و دیگرانآنچه در این کتاب آمده، مجموعهای از گزارشهای فرماندهان بریتانیایی رشتهعملیاتی است که در بهار و تاب
منابع مشابه
آثار بزرگان (جُنگ عمادزاده)
حسین عمادزادۀ اصفهانیپس از «دایرةالمعارف رجال اسلام»، کتاب «جُنگ عمادزاده» از مهمترین و پربرگوبارترین آثار عمادزاده است
جنگ اشعار شیعی (سدۀ 9 ـ 11 ق)؛ بخشی از جُنگ علی بن احمد
علی بن احمدجنگ 3528 دانشگاه تهران، یعنی همین جنگ علی بن احمد از جمله جنگهای ارزشمند شیعی است. جز صفحاتی از آن
نظری یافت نشد.