معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شاهنامۀ فردوسی بزرگ‌ترین و ارزشمندترین اثر تاریخی و حماسی اقوام ایران باستان است که آیندگان را با فرهنگ اصیل و باستانی خویش آشنا می‌سازد و از آنجا که هیچ جامعه‌ای نمی‌تواند بدون تأثیرپذیری از گذشتۀ خود، ادامۀ حیات دهد و همیشه عناصری از گذشته، به تناسب چگونگی روند تحولات اجتماعی، در زمان حال جوامع وجود دارند، در این کتاب، کوشش شده از این دریچه به گنجینۀ شاهنامه نگریسته شود و داستان‌های کهن آن با ترازوی دانش و آگاهی اجتماعی، مورد سنجش قرار گیرد. در این میان، مبحث «زن، خانواده و ازدواج»، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چراکه این مقوله نیز در واقع، یکی از جنبه‌های مهم فرهنگی هر ملت است و بر ماست که پیشینه فرهنگی خود را چنان که هست، بشناسیم.

منبع اصلی مطالعات و بررسی‌های نگارنده در این کتاب، شاهنامۀ فردوسی با تصحیح دکتر خالقی مطلق بوده است. ابتدا ابیاتی را که مرتبط با موضوع «زن، خانواده و ازدواج» در این اثر بوده‌اند، یادداشت نموده است. سپس نوبت به مطالعه کتاب‌هایی کرده که شاهنامه را از این دیدگاه بررسی کرده است و بر این موضوع تمرکز داشته‌اند. در این کتاب‌ها به اسامی متون کهن مرتبط با موضوع مذکور بر خورده است که بدون شک ضرورت داشت مورد بررسی دقیق قرار گیرند. بررسی و مقایسه کتب شعر و نثر نظیر: «گرشاسب‌نامه» اسدی طوسی، «بانو گشسب‌نامه»، «سام‌نامه» و «خمسه» خواجوی کرمانی، «ویس و رامین» فخرالدین اسعد گرکانی، «دیوان اشعار» دقیقی طوسی، «خسرو و شیرین» نظامی گنجوی، «اوستا»، «مینوی خرد»، «صد در نثر صد در بندهش»، «گزیده سروده‌های ریگ‌ ودا»، «گزیده‌های زادسپرم»، «یادگار زریران»، «ارداویراف نامه»، «شایست ناشایست»، «تاریخ ثعالبی»، «تاریخ گردیزی»، «تاریخ یعقوبی»، «تاریخ بلعمی» و ... که کمی قبل، هم‌زمان یا اندکی پس از شاهنامه، به آداب و رسوم آن دوران پرداخته بودند ـ گام بعدی این جستجو را تشکیل داده است. در مرحله پایانی نیز این اطلاعات با ترتیبی شایسته در کنار هم قرار گرفته شده تا از مقایسه و تجزیه و تحلیل آنها به نتایجی منطقی به دست آید.

این کتاب در سیزده فصل تنظیم شده است:

فصل اول، وضعیت «زن» را در شاهنامه فردوسی و متون کهن مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد داد. در این فصل، پس از ذکر مقدمه‌ای کوتاه، به مقولاتی از قبیل «وضعیت زن در ایران باستان»، «زن هخامنشی»، «سلسله مراتب زن در دربار هخامنشی»، «زن اشکانی»، «زن ساسانی»، «زن و نامگذاری»، «زرتشت و زن»، «زن در شاهنامه»، «جایگاه دختر در شاهنامه»، «زن محبوب و منفور در شاهنامه»، «زن و جنگ در شاهنامه»، «زن و سوگواری»، «شواهدی از سوگواری زنان در متون میانه»، «سوگواری زنان در شاهنامه فردوسی» پرداخته شده است و در پایان فصل نیز مبحث «کشتن زن» مورد بررسی قرار گرفته است.

عنوان فصل دوم، «خانواده در شاهنامه فردوسی و متون کهن» است. از این‌رو در این فصل نیز پس از ذکر مقدمه، «شکل‌های مختلف خانواده در طول تاریخ»، «خانواده آرایایی»، «خانواده در ایران»، «نقش زن و مرد در خانواده ایرانی»، «آموزش و پرورش در خانواده»، «خانواده در سه عصر هخامنشی، اشکانی و ساسانی»، «خانواده در اوستا و نیز در شاهنامه» مورد توجه قرار گرفته است.

فصل سوم، «تولد» را در شاهنامه فردوسی و متون کهن بررسی خواهد کرد. بدین منظور، در این فصل بخش‌هایی چون: «تولد در شاهنامه فردوسی»، «تولد در ایران باستان»، «مراسم زایمان در ایران باستان»، «مادر و پدر و تولد فرزند در شاهنامه فردوسی و ایران باستان»، مباحث «خوارک نوزاد، نامگذاری کودک، رسم کوتاه کردن مو، نقش موبدان در تولد و سالروز تولد فرزند در ایران باستان»، مطرح شده است.

در فصل چهارم نیز مقوله «احترام» مورد تحقیق قرار گرفته، بدین صورت که ابتدا به «احترام در شاهنامه فردوسی» پرداخته شده است و پس از آن، «احترام ویژه به پدر در شاهنامه فردوسی و متون کهن» و مباحثی جزیی‌تر چون: «حرمت گزاردن خاص نسبت به مادر»، «بزرگداشت خاص والدین» و در نهایت نیز «حرمت نهادن داماد نسبت به پدر زن در متون کهن» بررسی شده است.

فصل پنجم که به «سن ازدواج پسر و دختر در شاهنامه فردوسی و متون کهن» پرداخته است، این سه مقوله را با سه عنوان جداگانه «سن ازدواج پسر در ایران باستان»، «سن ازدواج دختر در ایران باستان» و در نهایت «سن ازدواج دختر و پسر در شاهنامه فردوسی» بیان شده است.

فصل ششم به مبحث «شعل و ازدواج» اختصاص دارد. از این رو در این فصل با بخش‌هایی چون «اهمیت مشاغل در ایران باستان» و «شغل فرزند = شغل پدر» روبرو می‌شویم. فصل هفتم «ملاک‌های انتخاب همسر در شاهنامه فردوسی و متون کهن» ارائه داده شده است. بدین منظور پس از مقدمه به سراغ «ملاک‌های انتخاب زن به عنوان همسر در شاهنامه فردوسی و متون پیش از آن» و نیز «ویژگی‌های مرد شایسته همسری در شاهنامه فردوسی و متون پیش از آن» بیان شده و هر کدام به طور جداگانه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در فصل هشتم که با عنوان «خواستگاری در شاهنامه فردوسی و متون کهن» تنظیم شده است ـ پس از مقدمه، با مقولاتی همچون: «خواستگاری در شاهنامه فردوسی»، «خواستگاری به طریق واسطه»، «مردان، واسطه خواستگاری»، «ویژگی‌های واسطه خواستگاری»، «واسطه خواستگاری در دوره ساسانی»، «دایه و کنیز، واسطه خواستگاری»، «دایه در ایران باستان»، «پیش قدمی دختران در خواستگاری»، «خواستگاری بی‌واسطه»، «خواستگاری به طریق نامه نگاری»، «شوی گزینی»، «داماد گزینی در شاهنامه و ایران باستان»، «خواستگاری و شرایط آن در ایران باستان» و «مخاطب خواستگاری در شاهنامه فردوسی» آشنا می‌شوید.

فصل نهم، «امتحان داماد در شاهنامه فردوسی و متون کهن» است که در آن، گونه‌های مختلف این امتحان با عناوینی همچون: «نیرنگ‌های پدر زن، پیش از ازدواج»، «آزمودن داماد به وسیله چیستان»، «مشروط کردن ازدواج دختر به انجام کاری دشوار از سوی خواستگار»، «تعهد کاری داماد نسبت به خاندان عروس، پس از ازدواج و به صورت‌ پیاپی»، «ستیزه و دشمنی نسبت به داماد، پس از اقدام دختر به ازدواج (بدون اطلاع پدر)، یا حتی پس از ازواج» مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

فصل دهم که به «ازدواج‌های سیاسی در شاهنامه فردوسی و متون کهن» اختصاص دارد، ابتدا به دلایل این گونه ازدواج‌ها پرداخته شده و سپس این نوع پیوندها را در دو دوره هخامنشی و ساسانی بررسی کرده است. پس از آن، به مقوله «حسابگری در ازدواج» خواهد رسید و در انتها نیز «نقش منفعلانه زنان در پیوندهای سیاسی در ایران باستان» را بررسی کرده است.

عنوان فصل یازدهم، «ازدواج با محارم در شاهنامه فردوسی و متون کهن» است. مواردی که در این فصل، پس از مقدمه، به تحلیل آنها پرداخته شده عبارتند از: «اتیمولوژی»، «شواهدی از اساطیر و ایزدان و قدیمی‌ترین شواهد تاریخی»، «شواهدی در آثار مورخان یونانی و خارجی و نیز شواهد تاریخی»، «شواهدی از متون میانه» و «شواهدی در متون پس از اسلام و شاهنامه فردوسی» که به سه صورت «ازدواج پدر با دختر خود»، «ازدواج با دختر برادر» و «ازدواج بیوه برادر با برادر شوهر» مطرح شده است. در پایان این فصل نیز بخش «دفاعیه زرتشتیات در رد مفهوم خویدودس»، ارائه شده است.

در فصل دوازدهم که به مبحث «جهیز در شاهنامه فردوسی و متون کهن» پرداخته شده است پس از ذکر مقدمه‌ای کوتاه، با مقوله «انواع جهیز در شاهنامه فردوسی» روبرو می‌شوید. مباحثی همچون «جهیز در ایران باستان»، «جهیز و دولت ساسانی»، «رسم خواندن جهیز در شاهنامه فردوسی» و «عوامل مؤثر بر جهیز نبردن عروس به خانه شوهر، در شاهنامه فردوسی و ایران باستان» نیز در همین فصل آمده است. فصل سیزدهم این کتاب، به «اخلاق زناشویی در شاهنامه فردوسی و متون کهن» اختصاص دارد. از این رو در این فصل مطالبی تحت عنوان «رعایت اخلاق زن و مرد، مهمترین اصل پیمان زناشویی»، «اصول اخلاقی زن در شاهنامه فردوسی و ایران باستان»، «اصول اخلاقی زن در متون کهن»، «اصول اخلاقی مرد در شاهنامه فردوسی و متون کهن»، ذکر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

فصل اول: «زن» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل دوم: «خانواده» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل سوم: «تولد» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل چهارم: «احترام در خانواده» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل پنجم: «سن ازدواج پسر و دختر» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل ششم: «شغل و ازدواج» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل هفتم: «ملاک‌های انتخاب همسر» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل هشتم: «خواستگاری» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل نهم: «امتحان داماد» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل دهم: «ازدواجهای سیاسی» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل یازدهم: «ازدواج با محارم» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل دوازدهم: «جهیز» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فصل سیزدهم: «اخلاق زناشویی» در شاهنامه فردوسی و متون کهن

فهرست منابع