معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قرن چهارم هجری قمری از دوره‌های درخشان علمی، ادبی و عرفانی در جهان اسلام و به ویژه در کشور ایران است. دانشمندان سرشناسی مانند ابن‌سینا، ابوریحان بیرونی، ابونصر فارابی، زکریای رازی، صوفی رازی، ابن ندیم و البتانی که به نوعی، بنیان‌ گذاران عصر طلایی اسلامی محسوب می‌شوند، همه این دوره می‌زیسته‌اند و تحقیقات و تألیفات ارزشمندی از آنها برجای مانده است. تنها میراث مصور نجومی قرن چهارم هجری، کتابی است به نام «صورالکواکب الثابته» که توسط ابوالحسن عبدالرحمن عمربن محمدبن سهل صوفی رازی، منجم دربار عضدالدوله دیلمی، سلطان مشهور آل بویه، به رشتۀ ترجمه و تحریر درآمد و به زیور تصویر آراسته شد. هر چند تاکنون پژوهشگران متعددی، جنبه‌های فنی این کتاب را بارها مورد بررسی قرار داده‌اند؛ اما هیچ‌کسی تا به امروز به بررسی همه‌جانبه نشانه‌های تصویری صورت‌واره‌های نجومی آن نپرداخته است. با توجه به این کاستی و ضرورت وجود دیدگاهی نو با رویکردی نشانه‌شناسانه، در این کتاب سعی شده تا نقوش مورد استفاده در قدیمی‌ترین نسخه خطی «صورالکواکب» مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و رمزگان به کار رفته در این صور در حد توان و با تکیه بر منابع و امکانات موجود، مورد تشریح و تأویل قرار گیرند، موضوعی که تاکنون، زمینه‌ساز هیچ نوع تحقیقی از این دست در ایران قرار نداشته است. برای تحلیل نشانه‌های نجومی این کتاب به‌ناچار چند قدم به گذشته برگشته‌ است و با جمع‌آوری و تأویل نشانه‌های نخستی، برحجم این کتاب افزوده‌ شده است. که این حجم‌افزایی بی‌ثمر نبوده است.

این کتاب با هدف آشناسازی مخاطبین با صورت‌های فلکی قرن چهارم هجری قمری و سرمنشأ تولید هر یک از طریق مطالعه اسطوره‌های مشترک اقوام گوناگون و به همراه تحلیل بصری آنها با تکیه بر دانش نشانه‌شناسی تألیف شده و شامل چهار فصل است. بعد از کلیات پژوهش که فصل اول به آن اختصاص یافته، در فصل دوم به جایگاه نجوم در ادوار تاریخی ایران اشاراتی شده تا میزان استفاده از اطلاعات فنی این دانش توسط ایرانیان قبل و بعد از دوران اسلامی مشخص شود. همچنین خاستگاه صورت‌های فلکی و اسطورگان باستانی نزد اقوام مختلف مورد یک بازبینی مختصر قرار گرفته است. در فصل سوم به یک بررسی کلی در مورد متغییرهای اجتماعی در تشکیل سندی مکتوب به نام «صورالکواکب» پرداخته شده و آثار نجومی از صدر اسلام تا قرن سوم و آنچه که بین سال‌های 300 تا 400 هجری قمری یعنی عصر طلایی دوران اسلامی، نوشته شده‌اند مورد بررسی قرار گرفته‌اند. سرانجام در فصل پایانی، با تعیین نسخه مورد بررسی، پس از اشاره‌ای اجمالی به دانش نشانه‌شناسی و نظرات نشانه‌شناسان مشهور معاصر، تصاویر نجومی برجای مانده از این سده که مخصوصاً در دست‌نوشته عبدالرحمن صوفی رازی، منجم مشهور دربار عضدالدوله دیلمی، گردآوری شده‌اند مورد تحلیل نشانه‌شناسی قرار گرفته‌اند.

معرفی یک سند نجومی یونانی به زبان عربی، رمزگشایی از تصاویر منحصر به فرد آن، بررسی انگیزه نگارنده کتاب برای تبدیل شمایل‌های یونانی به شمایل‌های دلخواه، تلاش برای کشف و معرفی نقاش ترسیمات، معرفی آثار علمی و ترجمه‌های عبدالرحمن و میل باطنی شاه شجاع پناه خسرو عضدالدوله دیلمی به گسترش علم و استفاده از صاحبان فن در پیشبرد اهداف سیاسی، نظامی و فرهنگی مردم ایران و انتساب اصالت حقیقی نخستین صورت‌های سپهری شناخته شده به آریایی‌ها از مهمترین یافته‌های این تحقیق است.

این تحقیق حاوی چندین کاربرد در زمینه‌های گوناگون علمی و هنری است. کاربرد اصلی آن، روشنگری و رمزگشایی مواردی در تاریخ علم است که تاکنون مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند. این موضوع به محققان و مدرسان یاری می‌کند تا در زمینه آموزشی و پژوهشی، با دیدگاه بهتری نسبت به گذشته به ارائه مطالب تاریخی در حوزه نجوم قدیمه بپردازند. همچنین دانشجویان را به واقع‌بینی و مستندنگاری علمی تشویق می‌کند. اصلاح تفکرات قدیمی دربارۀ کتاب «صورالکواکب» جلوگیری از بزرگ‌نمایی‌ها و کذب‌گرایی‌های علمی و فرهنگی و همچنین آشنایی دقیق‌‌تر با تاریخ علم نجوم در ایران در این محدوده تاریخی، مسیر جدیدی برای تحقیق و تفحص بیشتر در این زمینه را فراهم می‌سازد ضمن اینکه از تکرار اشتباهات تاریخی جلوگیری می‌کند. آشنایی دقیق با دیدگاه‌های نجومی و تصویرگری قرن چهارم هجری، می‌تواند برای مقایسۀ تصویرسازی قدیم و جدید یا به منظور بررسی زحمات دانشمندان علوم قدیمه کمک مؤثرتری برای محققان تاریخ علم و علاقمندان تاریخ نجوم محسوب گردد. صورت‌های فلکی این کتاب می‌تواند در قالب کتاب، پوستر، تقویم، بیلبورد و سایر رسانه‌های فرهنگی به جامعه عرضه شوند. همان‌گونه که یونانیان و سایر ملل برای حفظ ارزش‌های معنوی خود، اندرز‌های اسطوره‌ای خویش را در هیئت صورت‌های فلکی بر آسمان جاودانه کردند، توجه به فرایند تحقق حاضر نیز می‌تواند زمینه‌ساز تولید صورت‌واره‌های آسمانی نو برای انتقال پیام‌های فرهنگی ایرانی به نسل‌های جدید در ایران و جهان باشد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

چکیده

فصل اول: کلیات پژوهش

فصل دوم: جایگاه دانش نجوم پیش از ورود اسلام به ایران و پس از آن

فصل سوم: بررسی متغیرهای اجتماعی مؤثر در تشکیل سندی به نام «صورالکواکب»

فصل چهارم: تحلیل بصری رمزگان نقش‌مایه‌های یگانه سند مصور نجومی قرن چهارم هـ ق

فصل پنجم: صورت‌واره‌های نوین، دستاورد تلاش انسان معاصر

ضمائم و پیوست‌ها

فهرست منابع و مآخذ