معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تقسیم‌بندی آثار داستانی براساس جغرافیای مکانی و زادگاه نویسندگان زمانی پسندیده و درست است که ویژگی‌های مشترکی آنها را به یکدیگر پیوند دهد، وگرنه نام‌گذاری سبک و مکتب بر روی آثار گروهی از نویسندگان با تکیۀ صرف بر تعلق اقلیمی‌شان به یک منطقه، امری بی‌معنا خواهد بود. حقیقت امر، آن است که در داستان‌نویسی معاصر ایران، داستان‌هایی با مشخصه‌های یکسان و هماهنگ با منطقۀ جغرافیایی و اقلیمی خاص و نیز متناسب و در پیوند با خاستگاه نویسندگان و ذهن پرورش‌یافته و انس گرفتۀ ایشان با عناصر اقلیمی و طبیعت بومی همان منطقه قابل تشخیص است و از این‌رو باید از شیوه‌ای به نام «شیوۀ اقلیمی‌نویسی» سخن گفت که در مناطق مختلف تحت تأثیر شرایط اقلیمی و محیطی و فرهنگی و اجتماعی آن منطقه، بازتاب‌های گوناگون داشته است.

در این پژوهش، داستان‌نویسی اقلیمی ایران در محدودۀ تاریخی انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی بررسی شده است و در این کتاب از داستان‌نویسی هر منطقه با نام حوزه یا شاخه یاد شده است نه مکتب که بار معنایی خاص دارد، و بر این اساس، پنج حوزۀ داستان‌نویسی اقلیمی شمال، جنوب، خراسان، کرمانشاه و آذربایجان مشخص شده است و برای رسیدن به این تقسیم‌بندی بیش از صد رمان و مجموعه داستان و ده‌ها تک‌داستان پراکنده در مجلات مختلف از نویسندگان حوزه‌های اقلیمی پنج‌گانه تحلیل شده است. کوشش برای آن بوده که در محدودۀ تاریخی مذکور، همۀ داستان‌های اقلیمی بررسی شود و تصویری کامل از شیوۀ داستان‌نویسی اقلیمی و روستایی ایران به دست داده شود و از این روی گاه اگر داستانی احتمال اقلیمی بودنش می‌رفته و آن یافت نشده است، از آن نام برده شده است که البته چند مورد بیشتر نیست.

نگارنده در ادبیات اقلیمی و روستایی ایران در محدودۀ زمانی انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی، به پنج حوزه یا شاخۀ داستان‌نویسی اقلیمی شمال، جنوب، خراسان، غرب (کرمانشاه) و آذربایجان، با نویسندگان و ویژگی‌های اقلیمی خاص آنها قائل است. اکنون این پنج حوزه را با نویسندگان‌شان نام می‌بریم. لازم به ذکر است در هر یک از حوزه‌های پنج‌گانه، نویسندگانی که بدون ذکر نام داستانی خاص، از آنها نام برده شده، تقریباً غالب داستان‌هایشان که در این دوره نوشده شده‌اند، اقلیمی است و نویسندگانی که نام اثرشان هم در کنار نام خودشان ذکر شده، فقط همان اثرشان اقلیمی است نه آثار دیگرشان.

1. حوزۀ (شاخه) داستان‌نویسی اقلیمی شمال؛ نویسندگان آن عبارتند از: محمود طیّاری، ابراهیم رهبر، اکبر رادی، حسن حسام، محسن حسام، هادی جامعی، مجید دانش‌آراسته، فرامرز طالبی، کاظم سادات اشکوری، سیدحسین میرکاظمی، محمود اعتمادزاده در رمان «دختر رعیت»، نیما یوشیج در رمان «مرقد آقا» و چند داستان کوتاه دیگر، بزرگ علوی در داستان کوتاه «گیله‌مرد»، شاپور قریب در داستان کوتاه «گراز» از مجموعۀ گنبد حلبی، نادر ابراهیمی در مجموعۀ «افسانۀ باران»، «هزارپای سیاه و قصه‌های صحرا» و رمان «آتش بدون دود» و سیمین دانشور در داستان «یک زن با مردها».

2. حوزۀ (شاخه) داستان‌نویسی اقلیمی جنوب؛ گسترۀ منطقه جنوب در داستان‌های اقلیمی‌اش، از خوزستان و بوشهر و هرمزگان تا استان فارس و کرمان است و در این میان، شهرهای بزرگی چون اهواز، آبادان، خرمشهر و بندرهای بوشهر، گناوه، لنگه، بندرعباس و آبادی‌های کوچک و بزرگ جزایر تنگۀ هرمز و نیز روستا‌های بختیاری و ایلیاتی خوزستان و شهرها و روستاهای اطراف کرمان و شیراز، محل وقوع ماجراهای داستانی هستند. به همین سبب است که داستان‌های اقلیمی جنوب به سه بخش و حوزۀ متمایز تقسیم شده است که عبارتند از:

الف ـ اقلیم کارگری و صنعتی؛ با نویسندگانی چون: ناصر تقوایی، احمد محمود، ناصر مؤذن، مسعود میناوی، جلال هاشمی تنگستانی، حسن کرمی، حسین دولت‌آبادی در رمان «کبودان»، پرویز مسجدی، نجف دریابندری در داستان «مرغ پاکوتاه»، علیمراد فدایی‌نیا و محمد ایوبی در چند داستان کوتاه‌شان.

ب ـ اقلیم دریایی؛ با نویسندگانی چون: نسیم خاکسار، صادق چوبک در داستان کوتاه «چرا دریا طوفانی شده بود» و رمان تنگسیر، عظیم خلیلی، عدنان غریفی، منوچهر آتشی در چند داستان کوتاهش، محمود دولت‌آبادی در داستان بلند «باشبیرو»، مسعود میناوی در برخی داستان‌هایش مانند «زخمی در انزوا» و «پناهنگاه»، سیمین دانشور در داستان کوتاه «سوترا»، و ابراهیم گلستان در داستان‌های «مدّ و مه» و «خروس» و غلامحسین ساعدی در دو داستان «عافیتگاه» و «من و کچل و کیکاوس».

ج ـ اقلیم روستایی؛ خود به سه بخش با ویژگی‌ها و نویسندگان خاص آن تقسیم می‌شود: 1. روستا‌های بختیاری و ایلیات‌نشین حوالی ایذه، لالی و مسجد‌سلیمان؛ با نویسندگانی چون بهرام حیدری، منوچهر شفیانی، پرویز زاهدی و حفیظ‌‌الله ممبینی. 2. روستاهای فارس و کرمان: امین فقیری، ابوالقاسم فقیری و صادق همایونی. 3. روستاهای ساحلی خلیج‌فارس: غلامحسین ساعدی در مجموعه داستان «ترس و لرز». همچنین از رسول پرویزی و سیمین دانشور نیز باید در حوزۀ اقلیمی‌نویسی جنوب ایران (استان فارس) نام برد که برخی داستان‌هایشان در شهر شیراز می‌گذرد و در جای خود از آنها سخن گفته شده است.

3. حوزۀ (شاخۀ) داستان‌نویسی اقلیمی خراسان؛ با نویسندگانی چون: محمود دولت‌آبادی، اصغر الهی، محمود کیانوس، عبدالحسین نوشین و غزاله علیزاده در رمان «بعد از تابستان».

4. حوزۀ (شاخه) داستان‌نویسی اقلیمی غرب (کرمانشاه)؛ با نویسندگانی چون: علی‌اشرف درویشیان، منصور یاقوتی، علی‌محمد افغانی در دو رمان «شادکامان درۀ قره‌سو» و «شوهر آهوخانم» و احمد خدادادۀ کرد دینوری.

5. حوزۀ (شاخه) داستان‌نویسی اقلیمی آذربایجان؛ با نویسندگانی چون: غلامحسین ساعدی، صمد بهرنگی، بهروز دهقان (تبریزی) و ناصر شاهین‌پر در رمان «پای غول».

علاوه بر این برخی داستان‌ها نیز هستند که به مسایل و موضوعات رایج در روستا پرداخته‌اند، اما به منطقۀ خاصی تعلف ندارند و در هیچ‌یک از حوزه‌های پنج‌گانۀ بالا نمی‌گنجند و در این کتاب آنها داستان‌های صرفاً روستایی نامیده شده‌اند. این داستان‌ها عبارتند از: رمان «نفرین زمین» (1346) از جلال آل احمد، «مرده کشان جوزان» (1357) از ابوالقاسم پاینده، «شهر» (1351) از ایرج مهدویان، «مردان» (1350) از محمدعلی سپانلو، «شورآباد» (1341) نوشتۀ محمدعلی جمال‌زاده و داستان کوتاه «آب» (1330) از بزرگ علوی.

در بخش پایانی کتاب هم گزیده‌ای از داستان‌های اقلیمی پنج حوزۀ اقلیمی‌نویسی گنجانده شده است تا فضای اقلیمی داستان‌های هر منطقه روشن‌تر به تصویر درآید. با توجه به محدودیت انتخاب و در همان حال، شمار بالای نویسندگان و داستان‌های اقلیمی، در مجموع 21 داستان کوتاه برگزیده شده است که از این تعداد، هفت داستان از اقلیم شمال، نه داستان از اقلیم جنوب، دو داستان از اقلیم خراسان، دو داستان از اقلیم کرمانشاه و یک داستان از اقلیم آذربایجان است. علی‌رغم جایگاه باند محمود دولت‌آبادی در داستان‌نویسی اقلیمی و روستایی ایران، داستانی از وی در این گزیده نیامده است، بدین دلیل که آنچه از آثار ایشان که می‌توانست در این مجموعه قرار گیرد، همگی رمان یا داستان بلند بودند نه داستان کوتاه.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

پیش‌گفتار

اسطورۀ بازگشت جاودانه و داستان‌نویسی اقلیمی

حوزه‌های داستان‌نویسی اقلیمی ایران

داستان‌نویسی اقلیمی شمال

ویژگی‌های اقلیمی در داستان‌های اقلیمی شمال

داستان‌نویسی اقلیمی جنوب

معرفی و نقد داستان‌های اقلیمی جنوب

اقلیم دریایی و نویسندگان آن

ویژگی‌های اقلیمی در داستان‌های کارگری ـ صنعتی و داستان‌های دریایی

اقلیم روستایی و نویسندگان آن

ویزگی‌های اقلیمی در داستان‌های بختیاری و ایلیاتی

روستا‌های فارس و کرمان

ویژگی‌های اقلیمی در داستان‌های روستایی فارس و کرمان

روستاهای ساحلی خلیج فارس

ویژگی‌های اقلیمی در داستان‌های روستایی سواحل خلیج فارس

داستان‌نویسی اقلیمی خراسان

ویژگی‌های اقلیمی در داستان‌های حوزۀ خراسان

داستان‌نویسی اقلیمی کرمانشاه (غرب)

ویژگی‌های اقلیمی در داستان‌های حوزۀ اقلیمی کرمانشاه

داستان‌نویسی اقلیمی آذربایجان

ویژگی‌های اقلیمی در داستان‌های آذربایجان

داستان‌های روستایی بدون تشخص اقلیمی

گزیدۀ داستان‌های اقلیمی

اعلام جغرافیایی، اشخاص، کتاب‌ها

نام مکان‌ها

نام اشخاص

نام کتاب‌ها و داستان‌ها

نام نشریات و مجلات

فهرست منابع