معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب مجموعه گفتگوهایی است که نگارنده از سال 1381 آغاز کرده است و اینک با افزودن سه گفتگو و پرسش دیگر به پایان برده است. مجموعۀ گفتگوهایی با جمعی از برجسته‌ترین نواندیشان دینی ایران معااصر در حول و حوش یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین مسائل نه‌تنها مسلمانان، بلکه بیشتر دین‌داران و باورمندان به تفکر معنوی؛ یعنی پرسش از سرشت و چیستی مقولاتی چون «سخن‌گفتن با خدا»، «وحی» و «متون مقدس» است. این اثر حاصل پرسش‌ها و پاسخ‌هایی است که اگر به‌درستی مطرح شوند، می‌توانند گشایشگر سرمشق و پارادایمی نو و تازه در عرصۀ تفکر دینی و معنوی شوند. تعبیر دفاعیه‌گرایی به رویکرد و روش‌شناسی عامی دلالت دارد که جدلی بودن و موضعی تدافعی و توجیه‌گرایانه نسبت به متون مقدس از مهم‌ترین اوصاف مؤلفه‌های آن است. در مقابل پدیدارشناسی رویکردی است که می‌کوشد که به تعلیق درآوردن بسیاری از پیش‌فرض‌های مألوف، امکان مواجهه با افق و زیست جهانی را فراهم آورد که متن مقدس در آن قوام یافته است.

پرسش از «الله» عظیم‌ترین و جدی‌ترین پرسشی است که یک مسلمان در دنیای مدرن امروزه می‌تواند از خود داشته باشد یا به آن بیندیشد، چرا که «الله» قلب تپندۀ اسلام و کانونی‌ترین نقطۀ آن است. هرگونه فهمی از آن، بی‌تردید پاسخی است به چگونگی فهم وی از وحی و اسلام. از سوی دیگر، قلب مدرنیته و دنیای مدرن نیز عقل نقاد و خرد خودبنیاد است، عقلانیتی که جز دلیل چیزی نمی‌شناسد و هیچ حریم و مانعی راه بر او نمی‌بندد؛ فرزند عصر روشنگری است و شعارش این است که «جرأت دانستن داشته باش». اما پدر و قهرمان «مسلمان مدرن»، ابراهیم است؛ شکنندۀ اندیشه‌های متحجر گذشتگان و جست‌وجوگر خدا و معنا در افق زمانه‌اش.

«مسلمان مدرن» فرزند ابراهیم است، اگر چه امروز دلیری اندیشیدن را نسب از کانت می‌برد و ایمان خائفانه را از کی‌یرکگور، اما از این سرمشق امروز تا آن «سرنمون» تاریخی دیروز راهی نیست، چراکه آدمیان در تاریخ زندگی می‌کنند و پیوسته نسبت خود را با میراث و سنت گذشتۀ خویش می‌سنجند، از این‌رو، گاه به تقدیس سنت می‌نشینند و در گذشته می‌مانند و گاه به بازخوانی نقادانۀ آن می‌پردازند و به آن سبب گامی به پیش می‌نهند.

به همین ترتیب، سرنمون و سرمشق ابراهیم (ع) در سنت دینی ما حماسه‌ای است از دعوت به محاجه با سنت و میراث در جهت عصیان بر گذشته‌ای که امروز را در چنبرۀ دیروز خود درآورده و در کام خود کشیده است و شاید به همین خاطر است که محمد (ص) مشفقانه و مصرانه درپیام خود به قصۀ ابراهیم تذکر می‌داد. برای او ابراهیم یادآور آن است که ما هم می‌توانیم چون او بر بت‌ها و عقاید پوسیدۀ گذشتگان بشوریم و عصیان کنیم. بی‌شک، برای ما محمد (ص) و پیام او چنین سرنمون و امامی است و بر این سنت حنیف است که پرسش و جستجو در پی «حقیقت» و «رهایی» آغاز شده و این مجموعه محصول چنین گفتگوهایی است.

نگارنده در این گفتگوها دو طرح و شاید دو دغدغه را توأمان دنبال کرده است؛ نخست، دغدغه و شوق یافتن حقیقت است و دوم، رهایی و آزادی. طرح نخست برای او پرسش از وجود خدا ـ اینجا الله ـ را به مثابه سرفصلی آغاز می‌کند که با گشودن و طرح آن م‌توان از معناداری یا بی‌معنایی زندگی، مرگ و نیستی و پوچی در برابر دغدغۀ جاودانگی و خلود بشر پرسید و پنداشته‌ها و داشته‌های خود را به نقد کشید و محک زد؛ پرسشی دشوار برای ساکنان دنیای مدرن و به خصوص برای ما تازه‌واردان این دنیا. در جهانی که علم قصد دارد همه چیز را افسون‌زدایی و سکولار کند و هر آنچه را قدسی و آسمانی است به جامعه، طبقه، احساس، یا ناخودآگاه تحویل و احاطه دهد. اینها پرسش‌ها و چالش‌های نگارنده است که پیوسته از ورای سؤال‌ها و گفتگوهای او رخ می‌نماید و در این مجموعه خود را بازمی‌تاباند.

دومین دل‌مشغولی و دغدغۀ نگارنده در این گفتگوها که شرحش اندکی طولانی‌تر است اما به نوعی دغدغه و دل‌مشغولی امروزۀ روشنفکران ایرانی به طور عام و روشنفکران دینی جامعۀ خودمان به طور خاص است، جستجو و تلاش برای رهایی و آزادی است. آزادی از هر گونه استبداد و هر آنچه آدمی را به سلطه و بند می‌کشاند و کرامت انسانی را به یغما می‌برد؛ اگر چه سلطه و استضعاف آدمی پیوسته خود را در ساختارهای مادی و فرهنگی جامعه نشان می‌دهد و بازتولید می‌کند.

اما فراتر از دغدغه‌های شخصی و جمعی نگارنده، این گفتگو‌ها شاید به نوعی گزارشی باشد از وضعیت آسمان کم‌ستارۀ نوگرایی دینی در ایران معاصر و به رغم این قلت، امیدی برای سربرآوردن و طلیعه‌ای از درخشش راهکارها و افق‌های جدید در این حوزه، حوزه‌ای که به نحو جدی با جنبش دموکراسی خواهی ایران امروز و اوج و فرودش وابسته و همبسته است.

اما اگر از حاشیه و کلیات به متن پرسش‌ها بپردازیم، خواهیم دید که بیشتر گفتگوها با پرسش از اثبات الله آغاز می‌شوند. شاید این پرسش در بادی امر بسیار خام و سطحی بنماید، اما تعمداً هم از اثبات پرسیده شده و هم از الله، و نه از خدا! اثبات‌باوری گردنه‌ای مهم در تاریخ اندیشه بشر است، اما گردنه‌ای که سال‌هاست کاروان بشری از آن گذشته است. بنا کردن خانۀ الهیات درپیچ تند گردنه و گذر از آن و سفر به وادی‌های دیگر، عوارض و لوازمی دارد. حال در این گفتگوها در چه نقطه و منزلی از عقلانیت قرار داریم و چرا؟ و آیا پایبند به ملزومات آن هستیم؟

از همه مهم‌تر در پرسش ما سخن از یک نام ـ الله ـ است، نه یک مفهوم. در اینجا مسئله به صورت انضمامی طرح شده است. با تمام متعلقات و زمینۀ فرهنگی‌ای که این نام در آن بافت متعین می‌شود و شکل می‌گیرد، نه مفاهیم انتزاعی همچون واجب‌الوجود یا محرک نامتحرک ارطو؛ چرا که یک مسلمان پیوسته دغدغۀ نام الله را دارد، نه علت‌العلل را.

در این گفتگوها هم عموماً ـ و شاید همه ـ در پاسخ، راه اثبات را نرفته‌اند و به گونه‌ای از معقولیتی دیگر سخن به میان آورده‌اند و این خود به طور ضمنی نشان می‌دهد که گفتمان نوگرایی دینی به چه عرصۀ جدیدی پا گذاشته است، عرصه‌ای که هم فرصت‌های جدیدی را پیش رویش می‌گشاید و هم برای او کار را دشوارتر می‌کند.

پرسش کنونی دیگر، پرسش از وحی و نسبت آن با تجربۀ دینی ادیان دیگر است. در ایجا رویکرد شخص پاسخ‌دهنده در پرسش نخست تماماً در پاسخ دوم نیز جاری است، چرا که هرگونه فهم پیرامون الله، نوری بر مفهوم وحی خواهد افکند و مواجهه‌ای متناسب با عقلانیت با متن وحیانی رقم خواهد. عموم پاسخ‌ها در این حوزه، هرمنوتیکی و پدیدارشناسانه‌اند و تلاش دارند تا با رویکردی تاریخی و نیزپدیداری، مفهوم وحی و سازوکار آن را از درون سیاق آن بیرون کشند و دریابند. در ادامه پرسش‌های دیگری نیز به براخور بحث و گفتگو‌ مطرح شده که نشان‌دهندۀ مواجهۀ عقلانی و انسانی با متن است و زوایای دیگری را در این مبحث روشن می‌کند.  

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

مقدمه و سپاسگزاری

خدا، امری ایمانی نه اثباتی (عبدالعلی بازرگان)

خدا، کنکاشی انسانی (حبیب‌الله پیمان)

پدیدارشناسی وحی (تقی رحمانی)

جایگاه خداوند در معرفت‌شناسی مدرن (علی زاهد)

از پدیدارشناسی نام الله به سوی معنای هستی (احسان شریعتی)

رویکرد جدید جامعه‌شناسانه به دین (سارا شریعتی)

کاوشی نو پیرامون نام خدا (علی طهماسبی)

گذر از تئولوژی (بیژن عبدالکریمی)

در باب تبیین وحی و معنای هستی (رضا علیجانی)

جستجوی خدا همچون جستجوی معنا در هستی (مقصود فراستخواه)

شما قرآن را چگونه به فهم در می‌آورید؟ (محمد مجتهد شبستری)

کیفیت سخن گفتن از خدا در جهان مدرن (حسن محدثی گیلوایی)

خداوند، نه اثبات‌شدنی و نه انکار‌کردنی (لطف‌الله میثمی)

حجیت، وحی و اعجاز متن (حسن یوسفی اشکوری)