معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در اول کتاب «ریاض العارفین» در مورد رضاقلی خان هدایت چنین آمده است: ولادتش در طهران، نیمۀ محرم‌الحرام هزار و دویست و پانزده بوده و قرب سی سال به شیراز می‌بوده. وفات نیز به طهران، ماه ربیع‌الاول سال هزار و دویست و هشتادوهشت است، چنانچه این بیت بر لوح مزارش از جمله اشعار مرحوم میرزا محمود خان ملک‌الشعرا منقور:

همی‌بدانی تاریخ رحلتش بدرست                   دوازده چو کنی از هزار و سیصد کم

مدفنش در تکیۀ مخصوص که فرزندان پاک گوهرش وزیر بی‌نظیر علیقلیخان مخبرالدوله وزیر علوم و جناب جعفر قلیخان نیرالملک بنا نموده‌اند، واقع و مقام با فیض است که داخل شهر طهران و در شمال آنجا واقع است سمت دروازه دولت و همه ساله در رثای خامس آل عبا ده روز بازماندگانش مجلس خلد مونس منعقد می‌نمایند و مردمان تبرّعات برند و الحق خانوادۀ آن مرحوم را در نیکی فطرت و علو همت مانندی نیست.

تألیفات رضاقلی خان هدایت عبارتند از: مثنوی در بحر رمل موسوم به هدایت‌نامه و مثنوی موسوم به گلستان ارم و مثنوی موسوم به انیس العاشقین و مثنوی موسوم به بحرالحقایق به رشتۀ نظم کشیده و کتاب موسوم به مظاهر الانوار و مثنوی انوار الولایه و مثنوی خرم بهشت و فهرست التواریخ و منهج الهدایه و مفتاح الکنوز و ریاض‌ العارفین و مدارج البلاغه و مجمع الفصحاء و سه جلد روضه الصفا و لطایف المعارف و رسالۀ موسوم به جامع‌ الاسرار و دیوان غزلیات هست هزار بیت ترتیب داده و قصاید زیاده از ده هزار بیت جمع کرده و در این عرض مدت، به خدمت جمعی از عرفا و حکماء و شعرا فیض یاب و به قدر استعداد از هر خرمنی خوشه‌ای یافته است.

رضاقلی خان هدایت، تذکرۀ پرتوستان را در پنجاه‌وشش پرتو، در حکایات و مطالب مربوط به عرفا و صوفیه روزگار خود که با آنان نشست و برخاست داشته، به سال 1282ـ1283 قمری در تبریز تألیف کرده است. مؤلف در آغاز رساله، ذیل هر پرتو، به بررسی احوال یک نفر از عرفاء و صوفیه پرداخته که خود با آنان مراوده و حشر و نشر داشته، یا توسط نزدیکان و دوستان، از احوال آنان مطلع بوده است. از پرتو سی‌ام به بعد، به بررسی احوال میرزا ابوالقاسم شیرازی مشتهر به سکوت می‌پردازد و در ضمن آن، به سیروسلوک خود و رفت‌وآمد به مجالس میرزای مذکور اشاره می‌کند. رسالۀ پرتوستان از پرتو سی‌ام، شیوه‌ای تازه پیدا می‌کند، به‌طوری که مؤلف تا پایان رساله، به بیان ارادت خود و بزرگان زمان به میرزای نامبرده و ذکر فضایل او می‌پردازد.

نکاتی که در این رساله قابل توجه است، عبارتند از: اول: در پرتو هشتم، مکاشفه‌ای در اوان جوانی هدایت روی داده که در بررسی احوال او قابل استفاده است. وی در پرتو مذکور، از ارادت خود به میرزا محمدحسین بن زین‌الدین، مشهور به حسین علیشاه اصفهانی یاد می‌کند. در ادامه، از ارتباطش با میرزا محمدجعفر قراگوزلو کبودر آهنگی همدانی سخن می‌گوید و چگونگی ارادت به او را در ضمن مکاشفه‌ای بیان می‌کند. دوم: تاریخ تولد رضاقلی خان در نزد محققین مورد اختلاف بوده است، لیکن در این رساله، مؤلف تاریخ تولد خود را 1215 قمری می‌داند. سوم: سال تألیف این رساله را در متن کتاب می‌توان یافت. مؤلف در دو موضع، به زمان تألیف اشاره کرده است. چهار: تألیف رساله در تبریز واقع شده است.

تنها نسخۀ موجود از پرتوستان که اساس این تصحیح قرار گرفته، دستنویس شمارۀ 14848ـ5 کتابخانۀ ملی تهران است. این نسخه دارای 34 برگ است. از صحیفۀ چهارم آغاز می‌شود و تا صفحۀ شصت‌وهفتم ادامه دارد. کاتب نسخه، اسدالله خان تنکابنی ساکن تبریز بوده و این نسخه را در سال 1285 قمری، یعنی سه سال بعد از تألیف رساله در تبریز کتابت کرده است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمه

شرح احوال مؤلف در ریاض العارفین

تألیفات

پرتوستان

نسخه‌شناسی رساله

تصحیح و ویرایش رساله

* نمایه

احادیث و عبارات عربی

اشعار

اشخاص

اماکن

طبقات

کتابها