معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بررسی اثری علمی تاریخی از منظر معنی‌شناسی نه‌تنها دانش زبانی و علمی پدیدآورنده را در نحوۀ انتقال دانش خود و چگونگی استفاده از واحدهای زبان نشان می‌دهد، بلکه قواعد و ساخت‌ها و امکانات آن زبان علمی را در دوره‌های تاریخی‌اش مشخص می‌کند. همچنین فرایندهای واژه‌سازی یا واژه‌گزینی آن دوره را در اختیار زبان‌شناسان و متخصصان آن علم قرار می‌دهد.

کتاب «ذخیرۀ خوارزمشاهی» نوشتۀ سیداسماعیل جرجانی، حکیم و پزشک ایرانی نیمۀ قرن پنجم و ششم قمری از میراث‌های علمی ارزشمندی است که به زبان فارسی اصیل نگاشته شده است. این کتاب از حیث پزشکی، داروسازی، دامپزشکی، روان‌شناسی و علوم انسانی حائز اهمیت است. پس از ابن سینا، جرجانی نخستین دانشمندی بود که تمام مباحث طب را در پژوهش‌های خود لحاظ و مباحث مربوط به آن را در اثرش تدوین کرد. وی همچنین افزون بر خلق اثری علمی، مکتب ملی فارسی‌نویسی را در آثار علمی بنیان‌گذاری کرد. جرجانی در این اثر مباحث گوناگون علم پزشکی را مطالعه و بررسی و داروهای مختلفی را برای تسکین درد و معالجۀ بیماری‌های مختلف معرفی کرده است. او در این اثر از جمله‌های کوتاه برای اختصار کلام و اعتدال در گفتار بهره برده و سعی کرده با پرهیز از توضیح غیرضروری، مطالب را به آسان‌ترین و روان‌ترین شیوۀ ممکن در اختیار خوانندگان قرار دهد.

بی‌شک ویژگی برجستۀ این کتاب نثر سلیس فارسی آن است. این کتاب نخستین اثر با موضوع علم پزشکی است که به زبان فارسی نگاشته شد با هدف اینکه زبان عربی مانعی برای یادگیری طب در ایران نباشد. جرجانی در این اثر به جای به‌کارگیری لغات و اصطلاحات مهم و نامأنوس فارسی که برای اهل زبان دشوار و دیرفهم می‌نمود، از هم‌پایه‌سازی لغات و اصطلاحات عربی با فارسی بهره گرفت تا متن آن برای خوانندگان آن دوران به‌راحتی درک شود.

با توجه به مطالبی که بیان شد، نقش مطالعات درزمانی زبان‌شناسی به‌خصوص بررسی آثار علمی بیش از پیش نمایان می‌شود. از آنجا که جرجانی خود مترجم کتابیش نیز بوده است، این اثر می‌تواند به موضوع خوبی برای مطالعات زبان‌شناسی تطبیقی در زبان‌های فارسی و عربی بدل شود. نحوۀ واژه‌سازی نویسنده در نگارش اثر و شیوۀ واژه‌گزینی وی در ترجمه به زبان عربی و بررسی امکانات زبان فارسی در حفظ ساخت‌های اصیل و ابداع واژه‌های تازه در این اثر و ترجمۀ آن حائز اهمیت است. همچنین بررسی وندهای واژه‌ساز و میزان زایایی آنها در چنین آثاری که هم جنبۀ تاریخی و زبانی دارند و هم دارای جنبه‌های علمی هستند، بستر مناسبی را برای شناسایی امکانات مناسب زبان فارسی در نگارش به زبان علم فراهم می‌کند. همچنین بررسی درزمانی این وندها به شناسایی وندها و واژه‌های متروک منجر می‌شود. این واحدها می‌توانند دوباره در همان معنی سابق خود یا در معانی جدید وارد پیکرۀ زبان امروز شوند.

اما آنچه در این کتاب مدنظر است، معنی‌شناسی زبانی نام دارد که بخشی از زبان‌شناسی به شمار می‌رود. در این نوع نگرش خود زبان مورد توجه قرار می‌گیرد و نیز معنی آنها از دیدگاه‌های مختلف به شکل نظام‌مند مطرح می‌شود. در این کتاب خصوصیت‌های واژگانی معنایی ذخیرۀ خوارزمشاهی (جلد سوم) به منظور دست‌یافتن به این اهداف مورد بررسی قرار گرفته‌اند: آگاهی از خصوصیات و تحولات معنایی واژه‌های زبان فارسی تاجیکی با تکیه بر ذخیرۀ خوارزمشاهی (قرن 11 و 12 م)؛ آگاهی از روابط مفهومی (شبکه‌های معنایی) میان واژه‌های استفاده‌شده در این کتاب کهن و ارزنده؛ مشخص‌کردن تحولات معنایی در واژگان زبان فارسی تاجیکی به صورت‌های گوناگون با استفاده از بررسی واژگان ذخیرۀ خوارزمشاهی؛ آگاهی از واژگان مشتق (از طریق وندافزایی و پیشوندها و پسوندها)؛ آگاهی از میزان زایایی وندهای واژه‌ساز به‌کاررفته در این اثر ارزنده؛ رسیدن به میزان انگیختگی (شفافیت معنایی) واژه‌ها بر اساس زایایی و فعال‌بودن پسوندها و  پیشوندهای واژه‌ساز (بر اساس کتاب مذکور)؛ میزان استفادۀ سیداسماعیل جرجانی از واژگان اصیل فارسی در درک آسان جمله‌ها در کتاب خود؛ میزان استفاده از کلمات تخصصی.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

1. نظریه‌های معنایی

بخش اول: معنی‌شناسی و ارتباط آن با واژگان

بخش دوم: نظریه‌های معنایی

نتیجه‌گیری فصل اول

2. تصنیفات معنایی واژگان در ذخیرۀ خوارزمشاهی

بخش اول: مفاهیم موجود در یک شبکۀ معنایی (روابط مفهومی در سطح واژه) در ذخیرۀ خوارزمشاهی

بخش دوم: تحولات معنایی در واژگان فارسی به صورت‌های گوناگون در ذخیرۀ خوارزمشاهی

نتیجه‌گیری فصل دوم

3. ساختار وندها و انگیختگی معنایی آنها

بخش اول: واحدهای واژگانی در ذخیرۀ خوارزمشاهی

بخش دوم: وندها در ذخیرۀ خوارزمشاهی

بخش سوم: بررسی پیشوندها در اثر ذخیرۀ خوارزمشاهی

نتیجه‌گیری فصل سوم

کتاب‌نامه