معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از مهم‌ترین نمایشنامه‌های واقع‌گرای (رئالیستی) ایرانی که در صد سال اخیر نوشته شده است آثار اکبر رادی است. در خلال این دهه‌های پر تنش ناشی از تضادهای فرهنگی، نمایشنامه‌نویسان با تحولات نوین درام واقع‌گرای اروپا، به خصوص آثار ایبسن، استریندبرگ و چخوف آشنا شده و سبک خاص خود را بنا بر شرایط تاریخی و اجتماعی دوران ابداع کردند؛ آنچه محور اصلی این آثار قرار گرفت تنش‌های درونی ناشی از تأثیرات اجتماعی و به دنبال آن توجه به ویژگی‌های فردی در ارتباط با خانواده و جامعه بود. نمایشنامه‌نویسان در سراسر این دوره، نه تنها در چارچوب نمایاندن زندگی روانی شخصیت‌ها ـ که نقطه عطفی در ادبیات نمایشی بود ـ بلکه از نظر بررسی ارتباط میان فرد و محیط اجتماعی او که با پرداختی نو در فضاسازی نمایشی همراه بود به واقعیت‌هایی که برآمده از تغییر دیدگاه انسان در روزگار مدرن بود پرداختند. در این آثار عالم بیرونی و درونی شخصیت را در فرایند فردیت او تصور کرده و جنبه‌های زمانی و مکانی واقعیت‌های پیرامون او را از نظر روانی در ارتباطی ارگانیک با جنبه‌های زمانی و مکانی آثار نمایشی قرار دادند.

رادی بر مبنای آنچه در نمایشنامه‌های واقع‌گرا با شیوه خوش‌ساخت‌نویسی معمول است، دیالکتیک روابط شخصی را در نوعی زمینه اجتماعی ـ مردمی در آثار خود مطرح نمود تا مخمصه‌های یک فرد شهری و امروزی ایرانی را که در محدوده‌های سنتی نظام اجتماعی و نیازهای اساسی شیوۀ زندگی نو گرفتار شده نمایان سازد و انعکاسی از تاریخ حقیقی دورانی پر تلاطم را به تصویر کشد.

آنچه رادی و نمایشنامه‌نویسان هم‌دورۀ او در سبک واقع‌گرا تجربه کردند، به دو دلیل در حوزۀ فعالیت‌های نمایشی در محاق قرار گرفت؛ اول به دلیل زبان صریح در طرح مسائل اجتماعی که در هر حال به تیغ سانسور دچار می‌شد، همچنان‌که شاهین سرکیسیان هرگز نتوانست نمایشنامۀ محبوبش «روزنۀ آبی» را به دلیل ممنوعیت ساواک به صحنه ببرد و نهایتاً با یک جلد از این نمایشنامه به خاک سپرده شد. دوم به دلیل گرایش‌های سبک‌ورانه که در هنر نمایش از دهۀ 1350 به وجود آمده بود. به این ترتیب نمایشنامۀ واقع‌گرای ایرانی امکان نیافت تا به عنوان یک قالب ادبی معتبر به شکلی پیش‌رونده و روش‌مند از مسیر رئالیسم به سبک‌های نمایشی جدید مبتنی بر فرهنگ ایرانی منجر شود. نتیجۀ این برخورد، نوعی عقب‌نشینی در به صحنه کشیدن آن دسته از آثار واقع‌گرا شد که با استفاده از شیوه‌های زبانی به رسم خوش‌ساخت‌نویسی رئالیست‌ها به چند و چون رابطۀ فرد و شرایط پیرامون او در فرهنگ خاص می‌پرداختند.

در مورد آثار اکبر رادی باید گفت همین عدم توجه به ظرفیت‌های گسترده زبانی در آثار او و عدم نگرش عمیق و جدی به لایه‌های معنایی نهفته در پس زبان آثارش موجب گشت که از اقبال صحنه‌ای کمتری برخوردار شود. اما در دو دهۀ اخیر، با توجه به مباحث زیبایی‌شناسی و نظریه‌های نو در نقد آثار نمایشی، محققین جوان با حمایت دانشگاهیان از آثار ملی، اقدام به خوانش دقیق‌تری از آثار این نویسندۀ ارزشمند نموده و با کشف لایه‌های زیرین آثار رادی، این آثار را با رویکردهای جدید دوباره‌خوانی کرده‌اند. در این روند پروژه‌های پایان تحصیلی متعددی در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترا انجام یافت که نشان‌دهندۀ توجه جوانان به آثار خودی و به خصوص آن دسته از آثاری که از ویژگی‌های زبانی غنی برخوردارند می‌باشد.

این کتاب حاصل تلاش نگارنده و دانشجویانی است که در سال‌های اخیر پروژه‌های پایان تحصیلی خود را زیر نظر نگارنده، حول محور آثار رادی نگاشته‌اند. این دانشجویان مقالاتی را که در فصل دوم این کتاب آمده از پایان‌نامه‌های خود استخراج کرده و در یک سمینار که توسط این نگارنده با عنوان «رویکردهای نو در خوانش آثار رادی» در سال 1394 برگزار شد، ارائه کردند.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

فصل اول: مقدمه‌ای بر دورۀ تاریخی

مروری بر دهه‌های پیشین

شرایط تاریخی و اجتماعی 1340ـ1357

وضعیت اقتصادی و سیاسی و فرهنگی

تحولات نمایشنامه‌نویسی در دهه‌های 1340 و1350

زندگی و آثار اکبر رادی

فصل دوم: رئالیسم در صحنه و ادبیات نمایشی ایران

مضامین نو و سبک نو

ریشه‌یابی اصطلاح رئالیسم

رئالیسم در آثار اکبر رادی

فصل سوم: خوانش‌های نو از آثار اکبر رادی

نگاهی به واکاوی زمان و مکان در نمایشنامه‌های اکبر رادی و هنریک ایبسن

نمایشنامۀ پلکان: جهانی ژئومتریک

نقد نمایشنامۀ «پلکان» اثر اکبر رادی با نگاهی برمنطق گفتگو و تک صدایی از منظر باختین

نمایشنامۀ پایین‌گذرسقاخانه: بازتاب فرهنگ عیاری در نمایشنامه‌های اکبر رادی با تأمل بر نمایشنامۀ پایین‌گذرسقاخانه

معانی ضمنی ناشی از نقض اصول همکاریِ گرایس در گفتمان دراماتیک در نمایشنامه از پشت شیشه‌ها

شخصیت‌های کهن الگویی در نمایشنامه مرگ در پاییز اثراکبر رادی

روایت‌شناسی نمایشنامۀ خانمچه و مهتابی اثر اکبر رادی با نگاهی بر دیدگاه ژرار ژنت

نظریه تقابل گفتمان‌های مسلط و مقاوم فوکو در تحلیل نمایشنامه لبخند باشکوه آقای گیل اثر اکبر رادی

اسطوره پدر در نمایشنامه لبخند باشکوه آقای گیل اثر اکبر رادی

تقابل سنت و مدرنیته: تحلیل سه نمایشنامۀ:

لبخند باشکوه آقای گیل

در مه بخوان

هاملت با سالاد فصل

نقد تطبیقی روانکاوانۀ دو نمایشنامۀ سیر دراز روز در شب و لبخند باشکوه آقای گیل در چارچوب نظریۀ ژاک لاکان

نگاهی به نمایشنامه لبخند با شکوه آقای گیل از منظر روانکاوری ژاک لاکان

فصل چهارم: پیوست‌ها

رادی را دوباره باید دید (اکبر رادی و آثارش در گفت‌وگو با ...

مدخل انگلیسی زندگینامه و آثار اکبر رادی چاپ شده در انسیکلودیا ایرانیکا

کتابنامه