معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در اسناد و کتب تاریخی، دربارۀ وجه نام‌گذاری قم، مطالب گوناگونی ذکر شده است که مهم‌ترین آنها به این شرح است: کلمۀ قم از «قمسار بن لهراسب» بنیان‌گذار این شهر است؛ قم مخفف قمقمه است و دشت قم را که در آغاز، محل جمع شدن آب بود، قمقمه می‌گفتند؛ کلمۀ قم از کومه است و کومه به آشیانۀ چویانان می‌گویند. کلمۀ کومه، پس از استیلای اعراب بر ایران، به قم تبدیل شد؛ در ابتدا نام قم، کُمیدان یا کُمندان بوده و سپس به «کُم» تبدیل شده و معرب آن قم است؛ در این منطقه چشمه‌ای پرآب، به نام «کُب» بوده و رودی که از آن جاری می‌شده است، «کبرود» می‌گفتند که سپس به «قمرود» تغییر شکل داده است. بدین رو شهری که در کنار این رود بنا شد، به قم شهرت یافت؛ گروهی می‌گویند: چون ابلیس در این مکان به زانو درآمد و سر تسلیم فرود آورد، رسول خدا (ص) در شب معراج فرمود: قم یا ملعون! یعنی ای ملعون برخیز. به همین دلیل آنجا به قم معروف شده است.

بیشترین منابع موجود، تاریخ‌ بنیان‌گذاری قم را به زمان طهمورث دیوبند، سومین پادشاه پیشدادی برمی‌گردانند. ساخت تأسیسات شهری قم را نیز در زمان کیخسرو، سومین پادشاه افسانه‌ای کیانیان ایران می‌دانند. می‌گویند: وقتی کیخسرو به خون‌خواهی پدرش کیکاووس، به جنگ افراسیاب می‌رفت، گذارش به بیابانی افتاد که آب آن را پوشانده بود و راه خروجی نداشت. در این هنگام او به زبان آورد که اگر خدا در این سفر مرا پیروزی عطا کند، این سرزمین را عمارت می‌کنم.

اشعریان یکی از قبایل عرب بودند که در عصر پیامبر (ص) به آیین اسلام مشرف شدند. آنان در این دوره، بسیار پیشرفت کرده، به مناصب عالی رسیدند. از میان آنها پسران سعد بن مالک اشعری در تاریخ تشیع و بنای شهر قم، نامی بلند از خود باقی گذاشتند. ابوموسی اشعری در سال 23 هجری شهر قم را فتح کرد. در زمان حکومت حجاج بن یوسف بر کوفه، اشعریان از ظلم و جور او در امام نبودند و تصمیم گرفتند مهاجرت کنند. اشعریان قم در قرن چهارم هجری منقرض و متفرق شدند.

مأمون خلیفۀ عباسی، در سال دویست هجری، حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) را به مرو مرکز خراسان فراخواند تا مسند ولایت‌عهدی را به وی دهد. در سال 201، خواهر مکرمۀ آن حضرت به شوق زیارت برادر، از مدینه به طرف مرو حرکت کرد و چون به ساوه رسید، بیمار شد. در آنجا از همراهانش پرسید: تا قم چقدر راه مانده است؟ گفتند ده فرسخ، به خادمش فرمود: مرا به قم ببرید. خادم، ایشان را به قم آورد و در سرای موسی بن خزرج بن سعد اشعری میهمان شدند. حضرت پس از هفده روز اقامت در شهر قم به رحمت ایزدی پیوست. ایشان را در زمین باغ بابلان (صحن مطهر کنونی) به خاک سپردند.

از ویژگی‌های مهم شهر قم، پابرجایی آن است؛ برخلاف بسیاری از شهرهای دیگر که بیش‌وکم دچار جابجایی شده‌اند. به همین سبب قم وضعیتی ممتاز در میان شهرهای ایران دارد و نمونه‌ای قابل مطالعه برای شناخت نحوۀ شکل‌گیری کالبد شهر‌های ایران در دورۀ اسلامی و مدل عمومی تحول و تکوین شهرهای ایران است. این ویژگی تاریخی قم، یعنی تأثیر مکان زیستگاهی بر تشکیل کالبدی شهر در پیشینۀ تاریخی آن، بسیار مهم است.

شهر قم در اواخر دورۀ قاجاریه شامل ده محلۀ بزرگ بود که درون بارویی وسیع‌تر از کلید شهر محصور بودند. بنا بر اسناد آن دوره، مانند آنچه در کتاب «تاریخ دارالایمان قم» تألیف محمدتقی ارباب به سال 1295 قمری و «تاریخ قم» تألیف علی‌اکبر فیض در سال 1309 قمری، آمده است، این محلات عبارتند از: 1. آستانه؛ 2. عشقعلی؛ 3. الوندیه؛ 4. چهامردان؛ 5. سیدان؛ 6. سنگ‌بند؛ 7. موسویان؛ 8. مسجد جامع؛ 9. اسحاقیه؛ 10. باغ‌پنبه. این محلات اکنون نیز با همین نام‌ها در بافت قدیم قم قرار دارند و هر یک به چند محلۀ فرعی تقسیم می‌شوند. طبق نشانی‌هایی که علی‌اکبر فیض در شرح محلات به دست می‌دهد، از این ده محله، به جز بخشی از محلۀ سنگ‌بند در جنوب شرقی و محلۀ آستانه در غرب بافت قدیمی شهر، به همان ترتیب قابل تشخیص است و همگی در یک محوطۀ بیضی شکل، در مرکز بافت قدیمی قم قرار دارند.

همۀ این کوچه‌ها و محله‌ها که در نقشۀ بافت قدیمی شهر به‌ضوح دیده می‌شود، پیرامون محله‌ای معروف به لب‌چال است. سمت جنوبی محله کوچه‌ای است با همان نام که از مقبرۀ امامزاده حمزه تا کاروان‌سرای بزازها و بازار نو ادامه دارد. سمت شمالی آن نیز محدود است به بازارکهنه که از کاروان‌سرای بزازها تا میدان کهنه را در برمی‌گیرد. با وجود اینکه احداث خیابان آذر در سال 1316 خورشیدی، این محله را دونیم کرد، یک‌پارچگی آن هنوز پیداست. شبکه‌بندی گذرهای اصلی بافت کهن که هر شاخۀ آن یک محور قدیمی است، با معابر محدود لب‌چال و میدان کهنه پیوند دارد که می‌توان براساس آن، از اسکلت شبکه‌بندی شهر، یک الگوی شماتیک رسم کرد و کلیاتی از ساخت فیزیکی شهر قدیم را نشان داد. این الگو تا حدّ یک مدل گرافیکی، ساده شده است. در این کتاب دربارۀ این ده محله و محله‌های فرعی آنها سخن گفته شده است.  

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

قم در گذر زمان

محله اول: آستانه حضرت معصومه (س)

محله دوم: عشقعلی

محله سوم: الوندیه

محله چهارم: چهارمردان

محله پنجم: سیدان

محله ششم: سنگ بند

محله هفتم: موسویان

محله هشتم: مسجد جامع

محله نهم: اسحاقیه

محله دهم: باغ پنبه

محله غروب رودخانه