معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در عصر کلاسیک تفکیک شعر و نثر از هم روشن بوده است. اما تعریف شعر و تعیین مصادق آن در روزگار حاضر کار ساده‌ای نیست. امروزه در شعریت برخی از آنچه عنوان شعر دارند تردید است و به جای آن، برای پاره‌ای از آنها که با عنوان شعر معرفی شده‌اند می‌توان شأن اعلای شعری قائل شد. به این ترتیب، بجاست که متون کهن را با فکر استخراج و تقطیع اشعار نو، از نو مطالعه کنیم. مقالات شمس از جمله متون فارسی است که بسیاری از سطرهای پرجذبه و بامهابت آن را باید در شمار شعر آورد.

جلد دوم «کتاب شمس تبریز» دفتر شعری است حاوی 360 قطعه از شعرهای منثور شمس تبریز همراه با توضیحاتی کوتاه.

این مجموعه حاوی جملات و قطعاتی است از «مقالات شمس تبریزی» زیر سه عنوان شعر منثور، شعرواره و گزین‌گویه. یعنی قطعات انتخابی یا شعری کامل و مستقل لحاظ شده‌اند یا بسیار نزدیک به شعر. و یا مضمون حِکمیِ عبارت، همراه با لطف و زیباییِ بیان، باعث ورودش به این مجموعه شده. تعدادی از سطرها و بندهای این مجموعه در خلال انبوهی از جملات مقالات پنهان شده‌اند که فهم‌شان و درک ارتباط میان جملات پس و پیش آنها دشوار است، در حالی که اگر آنها را مستقل از متن ببینیم زیبایی و حکمت‌شان روشن‌تر جلوه می‌کند.

قطعات غالباً کوتاه است. اما اگر بندها و حکایاتی هم در این میان آمده به نظر بلند می‌رسد به سبب ارزش ادبی و زبانی و یا اهمیت حِکمی آنهاست. تعداد این قطعات بیش از این بود که در صورت حاضر آمده است اما به این دلیل که مجموعه کم‌حجم‌تر و ارزش ادبی آن یکدست باشد تعدادی از آنها در آخرین بازنگری کنار نهاده شده است.

بخشی از اقوال که در جزء اول در خلاف مباحث گوناگون نقل شده‌اند در عین محتوای ارزشمندشان، از زیبایی زبانی و هنری هم بی‌بهره نبودند، ولی از تکرار آنها در این جزء اجتناب شده مگر مواردی که نبودشان، به لحاظ هنری و زبانی، به ساختار کلی مجموعه آسیب می‌زد.

از بین داستان‌ها و تمثیلات متعدد مقالات شمس چند نمونه که شاعرانگی بیشتری دارند در این مجموعه آمده است، از جمله قصۀ گنج‌نامه، حکایت خلیفه که از سماع منع کرده بود و عقدۀ درویش، داستان هارون‌الرشید و لیلی، ماجرای آن که بعد از سال‌ها طلب سر بر خشتی نهاد و مطلوب خود را به خواب یافت و بلندتر از همه داستان آن شخص شریر که در مجلس قاریان به راه صلاح آمد و قصد حج کرد و در بیایان گم شد و ابلیس او را نجات داد.

برای رسیدن به مقصود این کتاب، تقطیع و تنظیم جملات اهمیت بسزایی دارد. تقطیع قطعات بارها بازنگری و اصلاح شده تا با توجه به توازن ایقاعی و هجایی کلمات و عبارات، آهنگ گفتار، ایست‌ها و فشارها و اسجاعات، بتوان به تقطیع مناسب هر قطعه نزدیک‌تر شد. حرکت و جابه‌جایی افقی و عمودی جملات و عبارات و کلمات و همچنین تنوع جای واو‌های عطف که گاهی در پایان سطر آمده‌اند گاهی در آغاز سطر، همه برای تقریب به این مقصود است.

در اشاره به عباراتی که وزن عروضی داشته‌اند به جای نام بردن از اسامی بحور، برای سهولت دریافت مطلب و نیز تأکید بر جانب موسیقایی کلام افاعیل آنها ذکر شده است. در اشاره به جملات موزون عروضی جانب اعتدال مراعات شده، چراکه ممکن است هر عبارت روزمرۀ زبان فارسی، با تأکیدات هجایی و تعمد در بردن به قالب افاعیل عروضی، موزون به حساب آید. مقصود اصلی نشان دادن شاعرانگی‌های شمس است. بنابراین وزن در قطعات یا بایستی به شاعرانگی آن کمک کرده باشد و یا به آن منظور استفاده شده باشد.

نکتۀ دیگر این است که جملات و بندهایی از مقالات شمس را می‌توان آهنگین یا دارای نظم هجایی دانست. توجه به این موضوع در نثر شمس و در دیگر متون نثر پارسی اهمیت ویژه‌ای دارد و در جای خود شایستۀ بررسی اختصاصی است. و نهایتاً مواردی وجود دارد که وزن جملات آنها بیش از هر چیز در قالب تصنیف قرار می‌گیرد. یعنی هر جمله یا عبارت به صورت مجزا بر افاعیل عروضی انطباق دارد اما کل قطعه در قوالب شناخته‌شدۀ شعری نمی‌گنجد.

یادداشت‌ها و توضیحاتِ قطعات در مواردی برای نشان دادن یا تأکید بر ظرایف هنری سخنان شمس است و گاهی برای رفع پیچیدگی‌ها و ایضاحِ ابهامات و در مواقعی نیز عبارات و اشعاری از متون دیگر را که در صورت یا محتوا با متن حاضر مشابهت دارند بیان می‌کند. در همۀ این موارد گرایش به سوی اختصار بوده است، چراکه این مجموعه اولاً برای جلوه دادن هنر شمس و ثانیاً به منظور التذاذِ هنری خوانندگان گردآوری شده است.

این مجموعه بر اساس متن مصحح استاد محمدعلی موحد تنظیم شده و ترتیب قطعه‌ها هم به همان ترتیبی است که در تصحیح ایشان آمده، پس از نقل هر قطعه شمارۀ صفحه آن قطعه در متن مقالات شمس در قلّاب آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

شعرها

مأخذ یادداشت‌ها و توضیحات

نمایه