معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نشانه‌های علاقه و دلبستگی به زبان و ادبیات فارسی و نوشتن آثار و سرودن شعر به این زبان، در ادبیات ترک، از دورۀ غزنوی آغاز شد و در عهد دولت سلجوقیان و شاخه‌ای از آن دولت بزرگ، دولت سلجوقی آسیای صغیر، به همان شکل ادامه یافت و به اوج خود رسید. بعد از سقوط سلجوقیان آسیای صغیر و استقرار بیگ‌های آناتولی به جای آنها به‌خصوص در زمان بیکی گریمان اوغوللاری، به رونق و رواج زبان و ادب فارسی افزوده شد. روایی و گسترش زبان فارسی در دورۀ حکمرانی دولت عثمانی، که در قلمروهای گستردۀ جغرافیایی آسیا، اروپا و آفریقا حکمرانی می‌کردند دو چندان شد حتی در دورۀ جمهوریت نیز این علاقه به زبان و ادب فارسی و رونق و روایی آن، ادامه پیدا کرد.

در نتیجۀ علاقه و دلبستگی دولتمران به زبان و ادب فارسی، رونق و اعتلای زبان فارسی و آفریدن آثار به این زبان، در عهد غزنوی؛ به خصوص در دورۀ سلطنت سلطان محمود و فرزندش سلطان مسعود به نهایت اعتلای خود رسید. هر دو سلطان، در دربارهای خویش چهره‌های سرشناس و بزرگ آن روزگار را به دور خود جمع کرده بودند؛ به شاعران، ادیبان، دانایان و هنرمندان، بی‌نهایت مهر و علاقه نشان می‌دادند و در بزرگداشت و تعظیم آنان می‌کوشیدند و در نهایت ایشان را به آفریدن آثار فارسی یاری و تشویق می‌کردند. در دورۀ حکومت غزنوی، شعرا، وزیران و علما، اشعار و آثار مربوط به ادبیات را عموماً به فارسی و آثار مربوط به دانش و علوم را به زبان عربی می‌نوشتند. زبان فارسی، زبان رسمی دربار غزنوی بود. مطابق ذکر منابع، چهارصد نویسنده و شاعر فارسی‌زبان در دربار محمود غزنوی حضور داشتند. این وضعیت به لحاظ اهمیت دادن و ارزش‌گذاری به شعر و ادبیات بسیار مهم است. این علاقه در زمان دیگر فرمانروایان نیز ادامه یافت.

سلاطین غزنوی، باوجود ترک‌نژاد بودنشان، در خصوص زبان و آثار مکتوب خواه به زبان فارسی، خواه به زبان عربی، هر اثری از هر زبانی، متعصب نبودند. همچنان که گذشت، آنها تمام شعرا، نویسندگان و علما را که به هر زبانی اثری، خواه به فارسی و خواه به عربی ارائه می‌دادند، به قلمرو خود دعوت می‌کردند و نسبت به آنها توجه و علاقۀ شایسته نشان می‌دادند.

سخن‌سرایان و نویسندگان دربار غزنه که اغلب به زبان فارسی و گاه به زبان عربی می‌سرودند و می‌نوشتند، هنگام جنگ، به سلطان محمود و سلاطین دیگر پیوسته و تاریخ همان دوره را در اشعار خود با رویدادهای اجتماعی و فرهنگی امیخته و دیوان‌هایی ترتیب داده و در عین حال آثار منثور بسیاری نیز به رشتۀ تحریر درآورده‌‌اند.

در این کتاب که شامل یک مقدمه و دو فصل است، شرح کوتاهی از زندگی، احوال و نمونه‌هایی از شعر شاعرانی که در دوره‌های حکمرانی سلاطین سلجوقی، بیگ‌های آسیای صغیر، سلاطین عثمانی و دورۀ جمهوریت در قلمرو جغرافیایی دولت‌های مذکور زیسته و شهروند آسیای صغیر بوده‌اند، آمده است. در مقدمه، علاقه‌ها و دلبستگی‌های دولت‌های ترک و حکم‌رانان آنها با زبان و ادبیات فارسی، از عهد غزنویان تا روزگار معاصر به طور مختصر معرفی شده و شاعران پارسی‌گوی به ترتیب تاریخی آمده است.

در فصل اول، شاعران پارسی‌گوی دورۀ سلجوقیان آسیای صغیر، در فصل دوم پارسی‌سرایان بیگ‌های آسیای صغیر، سلاطین عثمانی و دورۀ جمهوریت تا روزگار معاصر معرفی و نمونه‌هایی از شعر آنها ذکر شده است. در این پژوهش تقریباً هزار اثر به دقت مورد مطالعه قرار گرفته و در حدود هشتصد شاعر پارسی‌سرا به ثبت رسیده است. لیکن ثبت این شاعران از نوع آگاهی‌هایی نیست که در تذکره‌ها تحت عناوینی چون «در دو و یا سه زبان اشعاری دارد» و یا «در دوو و یا سه زبان اشعاری سروده بود»؛ بلکه احوال شاعران دیده شده و شاعرانی انتخاب و یک یا چند نمونه شعر از آنها تعیین و ذکر شده است. باید افزود که شاعران پارسی‌سرای دوره‌های سلاطین سلجوقی و عثمانی به این تعداد محدود نبوده است بلکه بیش از این‌ها است. بی‌تردید تحقیق و جستجو در نسخ خطی و آثار موجود در کتابخانه‌های استانبول و شهرهای دیگر، حتی کتابخانه‌های خارج از محدودۀ قلمرو دولت ترکیه و نیز تحقیقات مربوط به آن آثار به تعداد شاعران خواهد افزود.

در این تحقیق در یک چشم‌انداز، در معرفی زندگی و احوال شاعران از کتاب «تحفۀ نائلی»، تألیف محمد نائل تومان، بیشتر استفاده شده است. به سبب ذکر کوتاه احوال و زندگی شعرا در این کتاب، بیشتر منابع دیگری که مشتمل بر آگاهی‌هایی در زندگی و احوال شاعران بودند در این تحقیق نوشته نشده است، لیکن دربارۀ شاعرانی که ذکری از زندگی و احوال و اشعار آنها در کتاب «تحفۀ نائلی» به میان نیامده است، مطابق ارجاعاتی داده شده، از منابع دیگری استفاده شده است.

بعضی از آثار ذکر شده در فهرست منابع، در متن این تحقیق استفاده نشده است؛ لیکن این امر به معنی این نیست که چنین آثاری مورد مطالعه و تحقیق قرار نگرفته است؛ بلکه تمام آثار ذکر شده در مآخذ و منابع، یک به یک مطالعه شده است. حتی آن دسته از آثار که در آنها احوال شاعران فارسی‌سرا و نمونۀ شعرشان به ثبت نرسیده هم در منابع آمده است. در حین تحقیق، اغلاط املایی و خطاهای خوانشی اشعاری که در بعضی منابع مورد استفاده به خصوص پایان‌نامه‌های فوق‌لیسانس و دکتر در حوزۀ زبان و ادبیات ترک، وجود داشت، هنگام نقل به این تحقیق در صورت دسترسی با مراجعه به نسخ خطی و در صورت عدم دسترسی از طرف نگارنده اصلاح شده است.

به دلیل ناهماهنگی الفبای کنونی ترکی استانبولی (= لاتین) با الفبای زبان فارسی، ترتیب الفبایی تمام مدخل‌ها در همۀ فصول به منظور سهولت مراجعۀ مطالعه‌کنندگان کتاب، مطابق الفبای فارسی تنظیم شده است.

ارجاعات مباحث اصل کتاب که به تفصیل در پاورقی صفحات نقل شده است، در ترجمه در نهایت اختصار به شیوۀ ارجاع داخل متن، در پایان هر مدخل، در داخل متن ارائه شده است.

فهرست مآخذ فارسی، ترکی عثمانی و ترکی استانبولی، در اصل کتاب، همه با الفبای لاتین نوشته شده بود. در ترجمه، مآخذ فارسی و ترکی عثمانی با الفبای فارسی و مآخذ ترکی استانبولی، با الفبای لاتین تنظیم شده است.

چون اغلب شاعران مذکور در این کتاب، غیر از شاعران ایرانی مهاجر، ترک‌زبان بوده‌اند، برخی از معضلات وزنی، از طریق تحمیل ساخت آوایی زبان ترکی بر زبان فارسی؛ به ویژه قرائت مصو‌ّت‌های کوتاه و بلند فارسی به سیاق زبان ترکی و نیز قرائت کلمات عربی و فارسی به سیاق ترکی به وجود آمده است.

سیاق نقل اشعار ـ که اغلب از منابع مختلف؛ به‌ویژه نسخ خطی نقل شده است ـ نشان می‌دهد که برخی از اشکالات عروضی و به‌هم‌ریختگی اوزان در اثر دخالت و تصرفات ناشیانۀ کاتبان به هنگام استنساخ متن پدید آمده و مؤلف کتاب عین اشعار را از روی منابع و نسخ نقل کرده است.

در متن اصلی کتاب گاه شعری در صفحه‌ای به شاعری و در صفحه‌ای دیگر به شاعر دیگری نسبت داده شده است. در این گونه موارد مترجم با دقت در درون‌مایۀ اشعار و نیز نشانه‌های انتساب شعر به شاعران از جمله تخلص‌های شعری، توضیحات لازم را در پاورقی ذکر کرده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن مترجم

پیشگفتار

مقدمه

فصل اول: پارسی‌سرایان دورۀ سلجوقیان آسیای صغیر

فصل دوم: پارسی‌سرایان دورۀ عثمانی

منابع و مآخذ