معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

طغرای مشهدی ادیب و سرایندۀ نامور ایرانی‌تبار شبه قاره در سدۀ یازدهم قمری است که عمدۀ شهرتش از قبل تصنیف و تألیف رسائل خود است. از وی 27 رساله در موضوعات متنوع نظیر توصیف، نقد ادبی، داستان، مسائل تاریخی، اطلاعات جغرافیایی، مدح، هجو، طنز، شکایت از سرنوشت و ابنای زمان، مرثیه و درخواست‌های مادی به یادگار مانده است. این آثار تا مدت‌ها در شمار کتب درسی فارسی‌گویان هند بوده و میان ایشان، به مثابۀ نمونۀ اعلای نویسندگی برداشت می‌شده است.

نام طغرا و نام پدرش در تذکره‌ها ثبت نشده است. از تاریخ ولادت و بدایت احوالش نیز اطلاعی در دست نیست. به گفتۀ اکثر تذکرۀ‌نویسان و محققان در مشهد متولد شد. برخی نیز او را تبریزی دانسته‌اند. «طغرا» تخلص می‌کرد، اما در چند غزل به دلیل رعایت وزن شعر، «شیفته» تخلص کرده است.

در اواخر دوران جهانگیر گورکانی به هند رفت. پس از چندی، به عنوان منشی شاهزاده مرادبخش بن شاهجهان برگزیده شد و در کنار او به سیاحت در دکن و بخش‌های جنوبی هند پرداخت. مرادبخش در سال 1055 به بلخ و بدخشان لشکر کشید. طغرا در این جنگ مرادبخش را همراهی می‌کرد و رسالۀ «مرآت الفتوح» را دربارۀ این واقعه نوشت. طغرا بیشتر اوقات خود را در نویسندگی به سر برده، اما شرکت در جنگ او را از این کار بازداشت. طغرا مدتی از عمر خود را در پنجاب هند گذراند و رسالۀ «الهامیه» را در آن شهر نوشت. مدتی را نیز در گجرات به سر برد و رسالۀ «وجدیه» را در آنجا نوشت. از سخنانش پیداست که در اگره و فتحپور و لاهور بوده است. در سال‌های پایانی عمر به تشویق میرزا ابوالقاسم قاضی‌زاده، حاکم کشمیر، به کشمیر رفت و در آنجا عزلت اختیار کرد. طغرا در همان شهر درگذشت و در کنار مزار کلیم کاشانی به خاک سپرده شد.

از میزان تحصیلات ملا طغرا اطلاعی در دست نیست، ولی از متن رسائل وی می‌توان استنباط کرد که با کتب علمی و فلسفی و ادبی عصر خود آشنا بوده است. از رسائل و اشعار طغرا می‌توان دریافت که فردی متکبر بوده است.

طغرای سخنوری شیعه‌مذهب است و در بسیار از قصاید خود امام علی (ع) و دیگر ائمۀ شیعه را مدح کرده است. او در تحمیدیه‌های آغاز رسائلش پس از حمد خدا و نعت پیامبر (ص) به ذکر مناقب امام علی (ع) پرداخته است.

کلیات اشعار طغرا شامل ساقی‌نامه، قصاید، قطعات، فردیات، مثنوی سرودنامه، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، مخمس، غزلیات و رباعیات است. مثنوی‌ای با عنوان نظام والا را نیز به او نسبت داده‌اند. او شاعری غزل‌پرداز بود و حدود ده هزار بیت غزل سروده است. بیشتر غزل‌های او هشت یا نه بیتی است و تکرار قافیه در آنها بسیار نادر است. قصایدی نیز در حمد خدا و نعت و منقبت چهارده معصوم گفته است. کثرت واژه‌های هندی، لغات غریب خراسانی و اصطلاحات موسیقی و حذف ادوات ندا از ویژگی‌های زبانی اشعار طغراست. در ساختن ترکیب‌های نوین توانا بود و ترکیب‌سازی را «احداث لغت» می‌نامید. بعضی از غزل‌های او مسجع است و در برخی از آنها واژه‌هایی به کار رفته که جنبۀ شعری ندارند. گاهی از ردیف‌های دشوار بهره می‌برد. شاعری مضمون‌یاب بود و شیوۀ بیانی مبهم و غامض داشت.

رسائل بر جای مانده از ظعرا 27 رساله است که عبارت‌اند از: 1. آشوب‌نامه، 2، الهامیه، 3. انوارالمشارق 4، پریخانه 5. تاج‌المدایح، 6. تجلیات، 7. تحقیقات، 8. تذکرة‌الاحبا (تذکرۀ‌الاتقیا)، 9. تعدادالنوادر، 10. ثمرۀ طبی، 11. جلوسیه، 12. جوش بلبل (دیباچۀ معیارالادراک)، 13. چشمۀ فیض، 14. خمسۀ ضروریه (خمسۀ ناقصه)، 15. رقعات، 16. ضیافت معنوی، 17. فردوسیه، 18. کلمۀ الحق، 19. کنرالمعانی، 20. گریۀ قلم، 21. مجمع‌الغرایب، 22. مرآت‌الفتوح، 23. مرتفعات، 24. مشابهات ربیعی، 25. معراج‌الفصاحة، 26. نمونۀ انشا، 27. وجدیه.

خصایص برجستۀ رسائل طغرای در سطح زبانی عبارتند ‌از: کثرت واژه‌های هندی، بهره‌گیری از لغاتی که در آثار سخنوران پیش از عهد صفوی یافت نمی‌شود و یا به ندرت به چشم می‌خورد، کاربرد مصدر استادن و افعال مشتق از آن، استفاده از واژۀ «انداز» در معنای قصد و آهنگ، بسامد بالای اصطلاحات و واژگان مربوط به علوم و فنون گوناگون، اصطلاحات و واژگان مربوط به جنگاوری، اصطلاحات و واژگان مربوط به شریعت، اصطلاحات و واژگان مربوط به پزشکی و ... .

نثر طغرای را مصنوع، تفننی، شاعرانه، توصیفی و متضمن استعاره‌ها و تشبیهات پیاپی دانسته‌اند. در رسائل وی، صنایع بلاغی و عناصر ادبی ذیل از بسامد بالاتری برخورد است: تشبیه بلیغ، تشخیص و استعارۀ مکنیه، کنایه، حس‌آمیزی، استفاده از موتیوهای شعر سبک هندی، واج‌آرایی و تتابع اضافات، توازی نحوی و سجع، درج شعر، مراعات نظیر، اغراق، تلمیح، ایهام.

در تصحیح رسائل طغرا از نه نسخه خطی و یک نسخۀ چاپ سنگی استفاده شده است. در تصحیح رسائل طغرا سه دستنویس «الف»، «ب» و «و» اساس قرار گرفتند و از دیگر نوشته‌ها به عنوان نسخه‌بدل استفاده شده است اما اغلاط مسلم سه دستنویس مذکور با استفاده از سایر نسخ تصحیح گردید. کلمات، جملات و بخش‌هایی که از نسخ اساس افتاده بودند یا در آنها کتابت نشده بودند، با استفاده از سایر نسخ به متن اصلی وارد شده‌اند، برای مشخص کردن این بخشها از علامت [] استفاده شده است از تصحیح قیاسی پرهیز شده مگر در مواردی بسیار اندک که ضبط هیچ یک از نسخ صحیح یا ارجح به نظر نمی‌رسید.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مصحح

رسائل طغرای مشهدی

تعلیقات

فهرست راهنمای تعلیقات

نمایه‌ها

پیوست: جدول تفکیکی رسائل و نسخ هر یک از آنها

تصویر نسخه‌های خطی

کتابنامه