معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در طول تاریخ اوراسیا، مردمان کشورها و ملل مختلف با یکدیگر رفت‌وآمد و تبادل فرهنگی و سیاسی داشته‌اند. گرجیان که ساکن سرزمین بین دریای سیاه و دریای خزر بودند، از قدیم در صحنه‌های سیاسی و نظامی ایران حضور داشتند. به طور کلی به نظر طبیعی می‌رسد؛ چراکه از یک‌سو نفوذ سیاسی حکومت‌های ایران‌زمین از دوران باستان تا مناطق دریای سیاه رسیده بود و از سوی دیگر نفوذ فرهنگی تمدن ایران نیز سراسر مناطق اوراسیا (و حتی ژاپن باستان) را دربر گرفته بود. با این همه شگفت‌آور است که فعالیت گرجیان در ایران صفوی حتی تا مناطق ساحلی خلیج فارس رسیده است. جمعیت‌های گرجی که بزرگ‌ترین آنها در حال حاضر در فریدون‌شهر اقامت دارد، زبان گرجی را مانند عتیقه‌ای نگهداری کرده و در مناطق سرزمین ایران نیز از حضور خاصی برخوردارند. سلسلۀ صفوی که نام ایران‌زمین را در تاریخ جهان زنده کرد، توسط فرقۀ صفوی با یاری مردمانی از مناطق نزدیک گرجستان تأسیس شد.

شاه عباس اول برای جلوگیری از ظلم و ستم قزلباشان، نظامیان را از قفقاز به دربار خود فرا می‌خواند. سرکردگان معروف و نخبگان نظامی و حکومتی از جمله الله‌وردی خان و پسرش امام‌قلی خان از سپاه جدیدی بود که با نام «غلامان خاصۀ شریفه» خوانده می‌شد. در این نوشتار نویسنده بر آن است تا با استفاده از منابع تاریخی گرجی متعدد، منشأ گرجیانی که در دربار و حکومت صفوی مصدر خدماتی شدند، روشن کند.

نهاد غلام (غلامان برده یا غلامان جنگ) پدیده‌ای مهم به لحاظ تاریخی است که مداوماً نخبگان سیاسی را در جامعۀ اسلامی پرورده است. در آغاز سدۀ نهم میلادی وارد کردن رستۀ غلامان ترک خراسان توسط فرمانروایان در دورۀ عباسیان را می‌توان آغازی بر فعالیت‌های نخبگان غلام در فضای سیاسی ـ نظامی تحت سلطه‌های مختلف اسلامی دانست. از نیمۀ سدۀ شانزدهم تا اوایل سدۀ هجدهم میلادی غلامی شاهی (غلامان خاصه شریفه) به شدت بر سیاست‌های دولت صفوی در ایران اعمال نفوذ می‌کردند. غلامان صفوی در فضای سیاسی بحرانی، آنگاه که فرمانروایی صفوی پس از یک دوره جنگ‌های داخلی توان نظامی خود را از دست داده بود، به کار گرفته شدند. ضرورت برای شکستن انحصار قدرت نظامی قزلباشان، نهاد غلامان شاهی فرمانروایی صفوی را برای نهادینه کردن یک حکومت بیشتر متمرکز، یاری داد و این امر نسبتاً پایداری بود که به پادشاهی صفویه اجازه می‌داد، چند سده در صلح به سر برد.

به منظور استقرار موقعیت عینی اجزای هر یک از غلامان لشکری، به عنوان نخبگان جدید سلسلۀ صفوی، باید به‌دقت منشأ خاص آنان و شرایطی که تحت آن به خدمت دولت صفوی درآمدند را مورد مداقه قرار داد. به منظور تحقق این امر، در این پژوهش به‌ویژه در مورد زمینه‌های اجتماعی و قومیتی خاندان‌های غلامان به بحث پرداخته شده و از چگونگی ارتباط و ورود آنان به دربار صفوی پرده برداشته شده است.

این مطالعه به بررسی چهار دودمان از غلامان برگزیدۀ شاهی «باراتاشویلی اوربلیشویلی»، «میریمانیدزه»، «ساکادزه» و «اوندیلادزه» از گرجیان باگراتی می‌پردازد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد روابط خویشاوندی که توسط سیاحان انکار می‌شود، عاملی تعیین‌کننده در پیوند غلامان شاهی بود؛ از این‌رو باید اذعان کرد تصور غلامان جنگ یا غلامان برده در جامعۀ صفوی توسط محققان اروپایی بر اساس نوشته‌های سیاحان شکل گرفته است؛ زیرا بر مبنای این مطالعه، خدمت نظامی‌گری غلامان شاهی، در دربار صفوی همیشه به عنوان یک الزام نبوده است.

مقالۀ اصلی این کتاب در ابتدا به ژاپنی و بعد با عنوان «خاستگاه اجتماعی ـ نژادی چهار دودمان غلامان گرجی در عهد صفوی» به انگلیسی در پاریس منتشر و سپس در سال 2009 میلادی ترجمۀ گرجی آن در گرجستان به صورت کتاب به چاپ رسید.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

دیباچۀ نویسنده

دیباچۀ مترجم

1. مقدمۀ نویسنده

2. فروپاشی حکومت پادشاهی و استقرار نظام ملوک‌الطوایفی در گرجستان

3. منشأ اوتارخان؛ بیگلربیگی قندهار

4. امارت اعیان؛ تاریخ خاندان باراتاشویلی

5. خاستگاه سفی قلی خان؛ بیگلربیگی بغداد

6. متابعان پادشاهی و هویت ارمنی ـ گرجی؛ تاریخ خاندان میریمانیدزه

7. خاستگاه رستم خان؛ بیگلربیگی آذربایجان

8. معتمد پادشاهان؛ تاریخ خاندان ساکادزه

9. منشأ الله وردیخان؛ بیگلربیگی فارس

10. فرودستان؛ تاریخ خاندان اوندیلادزه

11. نظام غلام گیری صفوی و اشرافیت زمیندار گرجی

کتاب‌شناسی

شجره‌نامه‌ها

نقشه‌ها

تحشیه مترجم

پیوست (1): دوران طلایی فرمانروایی گرجستان

پیوست (2): فرمانروایی گرجستان در دورۀ ترکمانان

نمایه

منابع پیوست