معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هویت ملی در جامعۀ ایرانی محوری بنیادین برای انسجام و اقتدار ملی است و عامل مانایی و پویایی جامعه محسوب می‌شود. ادبیات فارسی نقشی ممتاز و سهمی منحصربه‌فرد در بازسازی، سازگاری و همگون‌سازی كاربری مؤلفه‌ها و عناصر هویت ملی ایرانی دارد. در این میان، آفرینش و درخشش شاهنامه در میان آثار ادبی فارسی، بهترین گنجینه برای معرفی هویت ملی ایرانیان محسوب می‌گردد و در مسیر بازتولید هویت ملی ایرانیان، نقشی انكارناپذیر دارد. آنچه این كتاب را با دیگر پژوهش‌ها درباره شاهنامه متفاوت می‌سازد، رویكرد بین‌رشته‌ای آن در تعیین و سنجش مؤلفه‌های هویت ملی در شاهنامه است. نویسنده در بازكاوی مؤلفه‌های هویت ملی، ضمن بهره‌گیری از یافته‌های تاریخی، به جنبه‌های كاربردی آنها نیز به عنوان ذخیره فرهنگ و تمدن ایران، برای جامعه كنونی ایرانی اشاره كرده است.

هدف اصلی این پژوهش بازکاوی مؤلفه‌های هویت ملی در شاهنامۀ فردوسی است. بحث اصلی در این است که کدام یک از عناصر و مؤلفه‌های هویتی، به چه صورتی در شاهنامه فردوسی بازتاب یافته‌اند. هویت ملی از عوامل اصلی پایداری نظام‌های سیاسی و اجتماعی است. بنابراین یکی از اهداف و حوزه‌های اصلی جامعه‌پذیری سیاسی در همۀ نظام‌های سیاسی را تقویت و بازتولید هویت ملی تشکیل می‌دهد؛ اما این امر مستلزم شناخت و ارزیابی دقیق وضعیت هویت ملی و عناصر، مؤلفه‌ها و شاخص‌های آن در هر نظام سیاسی و اجتماعی است. یکی از راه‌های ارزیابی دقیق وضعیت هویت ملی، استخراج عناصر، مؤلفه‌ها و شاخص‌های آن، از متون تاریخی و ادبی است. این کار می‌تواند موجب افزایش کارکردهای هویت ملی و ایجاد انسجام و وحدت ملی در جامعه گردد و زمینۀ مناسبی برای بهتر زیستن افراد جامعه فراهم آورد.

در این کتاب با نظری به دیدگاه‌های هویتی، به مقایسۀ یافته‌های پژوهش در باب مؤلفه‌های هویت ملی پرداخته شده و مواردی که بیشترین فراوانی را در بین منابع داشتند، به عنوان موارد قابل استناد مورد بررسی قرار گرفتند. بررسی موارد یادشده به عنوان مؤلفه‌های عمدۀ هویت ملی در شاهنامه، به صورت متمرکز ادامه یافته تا در مرحلۀ تجزیه و تحلیل، برآیند نظرات جمع‌آوری شده به عنوان نگرش کلی شاهنامه به مؤلفه‌های هویت ملی ارائه گردد. یافته‌های این پژوهش مواردی را به عنوان ارکان و مؤلفه‌های هویت‌بخش ملی بیان می‌دارد که در سراسر شاهنامۀ فردوسی، به گونه‌های مختلف جلوه‌گر بوده و با وجود تفاوت ظاهری در دوره‌های مختلف تاریخ این سرزمین، همواره بر اصولی ثابت و پایدار، به عنوان عناصر هویت‌بخش تمدن ایرانی تأکید داشته‌اند.

مؤلفه‌های اصللی هویت ملی ایرانی در شاهنامۀ فردوسی عبارتند از: «هویت فرهنگی، هویت دینی، هویت تاریخی، هویت جغرافیایی، هویت سیاسی، هویت زبانی، هویت قومی و نژادی و هویت اقتصادی». در تفسیر این موضوع باید گفت هویت از مجموعۀ ویژگی‌هایی تشکیل می‌شود که سبب تعریف احساس درونی شخص نسبت به خود می‌گردد؛ احساس که سبب تفاوت او از دیگری می‌شود. این مجموعه شامل عناصر مادی و معنوی است که با هم هویت فرد یا جامعه را می‌سازند.

مجموعۀ یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که فردوسی از مؤلفۀ هویت فرهنگی برای تولید مفاهیم مشترک ملی استفاده کرده است؛ مفاهیمی مانند خردورزی، دادگستری، میهن‌دوستی و انگیزۀ دفاع از سرزمین، پای‌بندی به آیین جنگ، دین‌باوری، مهرورزی، آزادگی، آزستیزی، تقدیرگرایی، دانایی و دانشوری و .... .

دین در شاهنامه دارای اهمیت ویژه‌ای است. به گونه‌ای که هم نشانه‌هایی از ادیان باستان مانند آیین زروان، مهرپرستی، مانوی، مزدک و زرتشتی در آن وجود دارد و هم توصیفات آشکاری از دین اسلام و مذهب شیعه دیده می‌شود. از سوی دیگر به سایر ادیان مانند یهودی و مسیحی نیز اشاراتی شده است.

تاریخ نیز مانند سایر مقوله‌ها و مؤلفه‌های دیگر هویت ملی در شاهنامه حضوری جدی دارد؛ زیرا شاهنامه در اصل کتابی تاریخی است و محتوای آن اساطیر، داستان‌ها و روایت‌هایی است که از گذشته‌های دور برجای مانده است. یکی از دلایل اصلی سرودن شاهنامه، زنده‌کردن تاریخ ایران باستان در دورۀ استیلای تازیان بر ایران بوده است؛ زیرا فردوسی تنها راه بازسازی و نوزایی هویت ایرانی را بازگشت به تاریخ ایران باستان می‌داند.

مؤلفه‌های دیگر هویتی موجود در شاهنامه نیز در این کتاب بررسی شده‌‌اند که تمام این مفاهیم در هویت ملی ایرانی خلاصه می‌شود. مجموع یافته‌های نظری و تجربی این پژوهش نشان می‌دهد که ریشۀ اصلی هویت ملی ایرانی، در بخش اساطیری شاهنامه نقل شده است که نشان‌دهندۀ ژرفای آگاهی جمعی اقوام ایرانی نسبت به هویت‌شان است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

* بخش اول: کلیات

فصل: مفاهیم بنیادین پژوهش

فصل دوم: هویت ملی

فصل سوم: نظریه‌های هویت ملی

* بخش دوم: فردوسی و شاهنامه

فصل اول: زندگی‌نامه فردوسی

فصل دوم: معرفی شاهنامه

فصل سوم: فردوسی و شاهکار او از نگاه چهار شاهنامه‌پژوه جهان

فصل چهارم: اهمیت شاهنامه

فصل پنجم: ضرورت پژوهش در شاهنامه

فصل ششم: کارکردهای هویتی شاهنامه

* بخش سوم: مژلفه‌های هویت ملی در شاهنامه

فصل اول: هویت فرهنگی

فصل دوم: هویت دینی

فصل سوم: هویت تاریخی

فصل چهارم: هویت جغرافیایی

فصل پنجم: هویت سیاسی

فصل ششم: هویت زبانی

فصل هفتم: هویت قومی و نژادی

فصل هشتم: هویت اقتصادی

فصل نهم: تجلی هویت ملی در شاهنامه

* بخش چهارم: نتیجه‌گیری

منابع