معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

با وجود گذشت بیش از چهار دهه از تدریس روده‌شناسی نوین در گروه‌های زبان‌شناسی دانشگاه‌های کشورمان، تاکنون کتابی که دربردارندۀ مفاهیم بنیادین این حوزه به زبان فارسی باشد، تدوین نشده است. هدف از نگارش «مبانی رده‌شناسی زبان» ارئۀ مفاهیم اساسی این حوزه به دانشجویان و علاقه‌مندان است. کتاب براساس سرفصل درس رده‌شناسی زبان در دورۀ کارشناسی ارشد زبان‌شناسی تألیف شده است. با این حال در هر فصل مطالبی بیان شده است که می‌تواند به عنوان منبعی فرعی در دورۀ دکتری نیز استفاده شود.

نویسندگان تلاش کرده‌اند در کنار معرفی مبانی رده‌شناسی زبان مهم‌ترین مسائل مطرح در نیم قرن اخیر مانند ترتیب سازه‌ها، نظریه‌های پردازشی در تبیین ساخت زبان، نشان‌داری، اقتصاد و تصویرگونگی، مباحث شناختی مرتبط با رده‌شناسی همچون سرنمون، نقشۀ معنایی و فضای مفهومی را بررسی کنند. بدین‌ترتیب این کتاب افزون بر آشنا ساختن مخاطبان با مبانی و مفاهیم رده‌شناسی مهم‌ترین حوزه‌های پژوهشی را نیز معرفی می‌کند. کوشش شده است که در هر فصل پس از ارائۀ مفاهیم مختلف با حد امکان به ویژگی‌های زبان فارسی نیز اشاره‌ای بشود. طبیعی است که در چنین کتابی داده‌های بسیاری از زبان‌های مختلف جهان رائه شود. نمونه‌های زبانی براساس سنت کتاب‌های رده‌شناسی در سه سطر ارائه شده‌اند. در سطر نخست، آوانگاری زبان مورد نظر با استفاده از الفبای آوانگار؛ در سطر دوم، ترجمۀ دستوری یا لفظ به لفظ و در سطر سوم ترجمۀ آن ساخت به زبان انگلیسی آورده شده است.

هر چند عنوان این کتاب «مبانی رده‌شناسی زبان» است. مخاطب آن خوانندۀ ناآشنا با زبان‌شناسی نیست. آشنایی با مبانی زبان‌شناسی و اصول دستور زبان برای درک بهتر مطالب این کتاب لازم است. بنابراین مخاطبان این کتاب خوانندگانی خواهند بود که آشنایی اجمالی با زبان‌شناسی دارند. علاوه بر دانشجویان رشتۀ زبان‌شناسی، علاقمند و دانشجویان رشته‌هایی مانند آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان، زبان‌های خارجی، فرهنگ و زبان‌های باستانی و ادبیات فارسی می‌توانند از این کتاب استفاده نمایند.

زبان‌شناسان رده‌شناسی با متمرکز ساختن مطالعات خود در همین زمینه، به بررسی دامنۀ تنوعات زبانی پرداخته‌اند. به بیان دقیق، رده‌شناسی بر پایۀ این پیش‌انگاره شکل گرفته است که الگوهای ساختاری تکرارپذیری بین زبان‌ها وجود دارد که اتفاقی و تصادفی نیستند. این الگو‌های زبانی از طریق جهانی‌ها معرفی می‌شوند. چنین دیدگاهی در رده‌شناسی به یکباره شکل نگرفته و واضح است که این علم همچون سایر علوم در گذر زمان دستخوش تغییراتی شده و مسیر تکامل را پیموده است. در فصل اول پیشینه‌ای مختصر در مورد روند مطالعات رده‌شناختی زبان‌ها در اختیار خواننده قرار گرفته شده است. پس از آن چارچوب مورد نظر در این کتاب به خوانندگان معرفی و شمایی کلی از فصل‌های مختلف ترسیم می‌شود.

در فصل دوم مهم‌ترین مسائل مربوط به روش‌شناسی در علم رده‌شناسی زبان معرفی و بررسی خواهد شد. ابتدا دو فرض اساسی مقایسه‌پذیری بین‌زبانی و اصل یکسان‌گرایی را معرفی خواهیم نمود. سپس به روش‌های نمونه‌برداری و ملاحظات مربوط به آن می‌پردازیم. بحث در مورد انواع نمونه، محدودیت‌های موجود در تهیۀ نمونه‌های زبانی، راهکارهای پرهیز از سوگیری‌های گوناگون در نمونه‌برداری و معرفی مهم‌ترین رویکرد‌های مطرح در این حوزه، بخش‌های دیگر این فصل را تشکیل می‌دهد. در پایان به مهم‌ترین منابع جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز مطالعات رده‌شناسی پرداخته شده است.

نخستین گام در مطالعات رده‌شناختی کشف محدودیت‌های حاکم بر انواع زبان‌هاست. مطمئناً راه عملی برای نیل به این هدف، بررسی زبان‌های متعددی است که بتواند دامنۀ تنوعات زبانی و رده‌های ممکن را در اختیار ما قرار دهد. به این ترتیب چنین انتظار می‌رود که عدم مشاهدۀ یک ردۀ زبانی به منزلۀ تلقی آن به عنوان ردۀ نامحتمل باشد. اما این واقعیتی انکارناپذیر است که محدودۀ رده‌های زبانی منطقاً ممکن، بسیار وسیع و در مواردی نامحدود است. پس آیا عدم مشاهدۀ یک رده نمی‌تواند صرفاً خلئی تصادفی باشد؟ به بیان دقیق‌تر آیا این خلاء به دلیل عدم وجود این ردۀ خاص در زبان‌های بشری است یا صرفاً در نمونۀ مورد مطالعه مشاهده نشده و بنابراین محتمل‌الوقوع است. این موضوع در تعمیم‌سازی تجربی که اساس رده‌شناسی است، اهمیت شایانی داشته و در کشف جهانی‌ها پاسخ‌گویی به آن الزامی است در فصل سوم پس از پاسخ‌گویی به پرسش فوق به معرفی انواع جهانی‌ها و تعریف هر یک خواهیم پرداخت. همچنین به تبیین‌هایی در زیربنای جهانی‌ها پرداخته می‌شود.

در فصل چهارم پس از معرفی اصطلاح ترتیب سازه‌ها و معیارهای تشخیص آن به بیان دیدگاه‌های گرین‌برگ در مورد این موضوع پرداخته شده است در ادامه نظریه‌های رده‌شناسی مختلف در مورد ترتیب سازه‌ها و تبیین همبستگی‌های رده‌شناختی آنها معرفی خواهد شد. مهم‌ترین این نظریه‌ها عبارت‌اند از اصل اساسی چینش، نظریۀ عملگرد ـ عمل‌پذیر، اصول سنگینی، تحرک و هماهنگی بین مقوله‌ای نظریۀ سوی انشعاب و در نهایت نظریۀ سازۀ بلافصل فوری. ضمن معرفی هر کدان از نظریه‌های مذکور به نقاط قوت و ضعف آنها نیز اشاره شده است. در خلال معرفی نظریه‌های مربوط به ترتیب سازه‌ها، مفهوم انگیزه‌های رقیب در ایجاد تنوع رده‌شناختی نیز بحث شده است. همچنین انواع دیگری از تبیین‌های رده‌شناختی شامل تبیین پردازشی، روان ـ زبان‌شناختی و تاریخی نیز که بیانگر چرایی پدیده‌های رده‌شناسی ترتیب سازه‌های و همبستگی‌های مربوط به آنها هستند، معرفی می‌شوند. در بخش پایانی این فصل بحث مختصری در مورد ترتیب وندها نیز ارائه می‌شود.

نحوۀ عملکرد نظام‌های حالت و مطابقه، پیچیدگی‌های آنها در زبان‌های مختلف و تعامل میان دو نظام حالت و مطابقه مواردی است که در رده‌شناسی بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد. در فصل پنجم هدف آن است که مطالبی در ارتباط با این موضوعات در اختیار خوانندگان قرار گیرد. بدین منظور در ابتدای بحث به ابزارهای صرفی ـ نحوی مورد استفاده در زبان‌ها برای نشان دادن روابط دستوری میان فعل و سایر عناصر اصلی در بند اشاره می‌شود.

در فصل شش به معرفی مفاهیم کلیدی نشان‌داری، اقتصاد و تصویرگونگی در رده‌شناسی زبان اختصاص یافته است. ابتدا به پیدایش اصطلاح نشان‌داری در مکتب پراگ پرداخته شده است در بخش پایانی این فصل تناظر ساخت دستوری زبان با ساخت مفهومی آن یعنی تصویر گونگی نموداری و انواع آن شامل استقلال زبانی، ترتیب، پیچیدگی، مقوله‌بندی و فاصلۀ زبانی مطرح می‌شود.

فصل هفتم به معرفی سلسله‌مراتب دستوری و نقش آنها در رده‌شناسی اختصاص دارد. اما از میان سلسله‌مراتب متنوع مطرح شده در حوزه‌های مختلف زبان‌شناسی اعم از واج‌شناسی، صرف، نحو و معنی‌شناسی، بیشتر بر انواعی تکیه دارد که در حوزۀ صرف و نحو مطرح است.

در فصل هشتم پس از معرفی نظریۀ سرنمون به بررسی سه مبحث حالت‌نشانی مفعول، نمایه‌سازی مفعول و گذرایی از دیدگاه سرنمون رده‌شناختی پرداخته شده است و نشان داده شده که این پدیده‌های دستوری تابع سرنمون رده‌شناختی هستند و در هر مورد به وضعیت زبان فارسی نیز پرداخته شده است.

در فصل نهم، ابتدا به معرفی سه مقولۀ زمان، نمود و وجه پرداخته و به تنوعات رده‌شناختی زبان‌های در نحوۀ طبقه‌بندی و نشانه‌گذاری این مقولات اشاره می‌شود. در مبحث مقولۀ وجه، تمایز میان دو مقولۀ مرتبط اما مستقل وجه و وجهیت مشخص می‌شود و در نهایت نیز تعامل میان این موقلات دستوری به اجمال بررسی می‌شود.

تا بدین‌جا تاریخچۀ مطالعات رده‌شناختی و سیر تحولات آن، برخی از مفاهیم پایه و اصول حاکم بر رده‌شناسی نوین، همچنین تنوعات زبان‌ها از منظر رده‌شناسی از نظر خوانندگان گذشت. اکنون زمان آن است که با کاربردهای این علم در سایر شاخه‌های زبان‌شناسی و حوزه‌های مرتبط آشنا شویم و بدانیم که یافته‌های رده‌شناسی چه نقشی در پیشبرد سایر مطالعات زبان‌شناختی و علوم مرتبط با آن دارد. در فصل دهم هدف آن است که به صورت اجمالی برخی کاربردهای رده‌شناسی مطرح شود تا ارزش عملی و کاربردی این شاخه از زبان‌شناسی آشکار شود.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

علائم اختصاری

1. رده‌شناسی زبان و پیشینۀ آن

2. روش‌شناسی در رده‌شناسی زبان

3. جهانی‌های زبان

4. رده‌شناسی ترتیب سازه‌ها

5. رده‌شناسی نظام‌های حالت و مطابقه

6. نشان‌داری رده‌شناختی (اقتصاد، تصویرگونگی، بسامد)

7. سلسله‌مراتب رده‌شناختی

8. سرنمون‌ها و تعامل الگوهای رده‌شناختی

9. مقولات دستوری زمان، نمود و وجه

10. کاربرد‌های رده‌شناسی

کتابنامه

واژه‌نامۀ انگلیسی ـ فارسی

واژه‌نامۀ فارسی ـ انگلیسی

نمایۀ موضوعی

نمایۀ نویسندگان

نمایۀ زبان‌ها و شاخه‌های زبانی