معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

حسن بن محمد بن حسین قمی نیشابوری که اصل او از قم، و منشأش نیشابور است ملقب به «نظام‌الدین» و مشهور به «نظام نیشابوری» و «نظام اعرج» است. تاریخ تولد وی معلوم نیست و در مورد تاریخ وفاتش نیز اختلاف است. ولی آنچه مسلم و قطعی به نظر می‌رسد آن است که: وی از ناموران اهل تسنن در قرن 8 ق بوده و چنان که از انتهای تفسیر «غرائب القرآن» بر می‌آید، تا سال 728 ق حیات داشته است. از سوی دیگر با توجه به تاریخ تألیف کتاب‌های او همچون «أوقاف القرآن» که در سال 704 ق تألیف کرده و نیز با توجه به این مسأله که نگارش این کتاب‌ها نوعاً باید در دوران پختگی عقلی و عملی وی بوده باشد، می‌توان حدس زد که ولادت نظام به احتمال قریب به یقین در اوائل نیمۀ دوم قرن هفتم هجری (یعنی بعد از 650ق) بوده است. محل تولد او را نیشابور نوشته‌اند.

آثار نظام‌الدین عبارتنداز: غرائب القرآن و رغائب الفرقان، لُبُّ التَّاویل، أوقاف القرآن، شرح نظام، توضیح التذکره، تعبیر التَّحریر، البصائر فی مختصر تنقیح المناظر، شرحی بر مختصری مجسطی بیرونی، کشف الحقایق، رِبع مقنطر، رساله‌ای در حساب، الجملیۀ، ترجمۀ قرآن. در برخی از منابع آمده که نظام‌الدین اهل شعر سرودن نیز بوده است.

در اینکه نظام نیشابوری، ترجمۀ‌ای بر قران نگاشته هیچ تردیدی نیست، هر چند که در هیچ منبعی ذکری از آن به میان نیامده است اما نوشتۀ خود نظام‌الدین در این زمینه، شاهدی است کافی براین مدعا. وی در مقدمۀ تفسیر غرائب القرآن، پس از ذکر شیوۀ تفسیر خود می‌نویسد: «ملتزم شدم آوردن لفظ قرآن کریم را اولاً همراه با ترجمۀ آن به گونه‌ای نو و شیوه‌ای متین و استوار که مشتمل باشد بر آشکار کردن تقدیر گرفته شده‌ها و ظاهر ساختن ضمایر و تأویل آیات متشابه و روشن ساختن کنایه‌ها و بیان و تحقیق مجازها و استعاره‌ها و بی‌شک این نوع ترجمه، از آن چیزهایی است که اشک انسان را جاری می‌سازد...». و در آخر جلد 3 تفسیر خویش می‌نویسد: و همراه با ترجمۀ آن به فارسی.

پس مسلم می‌گردد که نظام ترجمه‌ای به فارسی بر قران نوشته است که تاریخ‌ نگارش آن، همزمان با نگارش تفسیر غرائب القرآن، یعنی بین سال‌های 723 ق تا 728 ق بوده است.

از این ترجمه دو نسخه موجود است: نسخۀ «ج»: این نسخه در مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود و کتابت آن، حدود هشتاد و اندی سال بعد از درگذشت مؤلف صورت پذیرفته است. این نسخه تماماً ترجمه است یعنی آیات را ذکر نکرده و فقط معنای آیات را آورده است. این دفتر در قطع وزیری و دارای 356 صفحه یا 178 برگ است که هر صفحه، از 29 سطر ریز و درهم تشکیل شده است. خط آن نازیبا ولی قابل خواندن است. کاتب آن محمد بن علی الرومی و تاریخ پایان کتابت آن ماه رجب سال 916 قمری در مشهد مقدس است. این نسخه با شمارۀ 11309 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.

نسخۀ «س»: در کتابخانۀ آستان قدسف قرآنی بسیار نفیس موحود است تحت شمارۀ 1502 که علاوه بر محسنات دیگر، ترجمۀ قرآن را نیز به همراه دارد. این ترجمه به خط قرمز در زیر آیات مربوط به خود نوشته شده است. کاتب این نسخه، «محمود بن احمد نیریزی» است که در تاریخ 25 جمادی الأولی سال 987 قمری، نگارش آن را به پایان برده است (یعنی 71 سال بعد از نسخۀ اول). در انتهای این قرآن رساله‌هایی است پیرامون مسائل مختلف قرآن از جمله مباحث وقوف و تجوید.

نظام نیشابوری با تسلطی که در دو زبان عربی و فارسی داشته است و بویژه بر اثر آشنایی کامل با قواعد صرفی و نحوی و بلاغی، با دقت خاص، مبادرت به ترجمۀ قرآن به زبان فارسی نموده که این ترجمه از همان روزهای نخستین مورد استفادۀ بسیاری از مردم قرار گرفته است. مترجم تنها به ترجمۀ تحت‌اللفظی اکتفا نکرده بلکه هر جا ضروری دیده، کلمه‌ای یا جمله‌ای را به متن افزوده است تا معنای آیه بهتر فهمیده شود. مترجم سعی بسیار کرده تا ترجمه را دقیق و بدون غلط انجام دهد؛ ودر عین آنکه می‌خواهد از حدود آیه خارج نشود، می‌کوشد که ترجمه از نثری روان و قابل فهم برخوردار باشد. فعل‌هایی را که ریشۀ واحد دارند، امروزه ممکن است ما همه را، با توجه به زمان و صیغۀ فعل، بر یک معنا بیاوریم. ولی نظام‌الدین در این ترجمه، به معنای کلمه در موضع خاص خودش در آیه، توجه کرده و هر کدام را به تناسب آن موضع معنا کرده است که این مطأله از اهیمت ویژه‌ای برخوردار است و نشاندهندۀ دقت بسیار زیاد مترجم و تبحر و مهارت او می‌باشد.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

مقدمه مصحح

ترجمۀ قرآن کریم

تصویر نسخه‌های خطی

نمایه‌ها