معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در این نوشتار دیدگاه‌های گوناگون هرمنوتیک و نظریه‌های فهم و تأویل متن مطرح شده است؛ از نظریۀ «فهم، پاداش ایمان است» اگوستین قدیس تا «نهضت اصلاح دینی» مارتین لوتر؛ از «بایستگی‌های هرمنوتیک‌گرایی متن‌های عرفانی رازآمیز» تا «تأویل‌های عقلی و شهودی»؛ از «تباین روش‌شناختی علوم انسانی و علوم طبیعی» دیلتای تا «همسانی روش‌‌شناختی بین این علوم» در نزد ریکور؛ از «خواننده‌محوری و نظریۀ دریافت» تا «هرمنوتیک عینی‌گرا و تاریخ‌گرا»؛ از «هرمنوتیک عام‌گرای» شلایر ماخر و «نیت‌گرایی» هرش تا «زبانی‌بودن حقیقت کثرت‌پذیر» نیچه و «هرمنوتیک هستی» هایدگر و «مستقل‌بودن معنای متن از نیت نویسنده» در نزد گادامر و «توجه به سبک متن و نقش آن در فرآیند تأویل» از نظر ریکور؛ از نظریۀ «زیباشناسی دریافت» آیزر ویاس تا نظریۀ «مغالطۀ قصدی» ویلیام ویمست و مونرو بردزلی مبنی بر نقش قصد مؤلف در تعیین معنای متن ادبی و در برابر آن نظریۀ «اعتبار در تفسیر» هرش در دفاع از مؤلف و .... . این نکته گفتنی است که اینگونه نظریه‌ها که گاه با یکدیگر متفاوت می‌نمایند و در تباین در چند باور با یکدیگر وجه مشترک دارند:

ـ هرمنوتیک، شالوده‌شکنی، پساساختارگرایی و بینامتنیت، دریچه‌های جدیدی را در نقد و تحلیل دنیای متن می‌گشایند. همۀ این نظریه‌ها در «جستجوی معنا هستند، معنایی نامتعین که می‌توان از آن به متن رسید و همین به معنای بسط و گسترش «مسئلۀ معنا»ست. به یاری رویکردهایی مانند هرمنوتیک، پساساختارگرایی و نشانه ـ معناشناسی می‌توان زوایای «دیده‌نشدن متن» را کشف و بازگفت.

ـ تأویل و رویکرد هرمنوتیکی، باعث افزایش بهره‌گیری هر چه بیشتر خواننده از ارزش‌های شناخته‌نشدۀ متن می‌شود. حقیقت محض بدون تأویل وجود ندارد و حقیقت، جز تأویل‌های ما نیست و این ماییم که تأویل‌ها را می‌سازیم و به تأویل جهان می‌پردازیم.

امروزه هرمنوتیک به دانشی تبدیل شده که نقش آن در فهم و دریافت دانش‌های گوناگون به‌ویژه علوم انسانی کاملا بارز است. در فصل اول به بررسی قلمرو گستردۀ هرمنوتیک، به مثابۀ سخنی جهان‌شمول و زیربنای بسیاری از رویکردها در نقد و تحلیل متن ادبی پرداخته شده است. در تبیین موضوع قلمرو گستردۀ هرمنوتیک، از نقش این رویکرد در هستی‌شناسی و فهم انسان از جهان هستی در دو عرصۀ نظری و عملی استفاده شده است.

مطالعات واژه‌شناختی به ما در شناخت عوامل گوناگون تأثیرگذار بر جامعۀ انسانی و معرفت بشری از جمله هرمنوتیک یاری می‌رساند. بر این اساس در فصل دوم کوشیده شده با بررسی واژه‌شناختی واژه‌های مربوط به هرمنوتیک و هرمس، خواننده با تعامل‌های فکری و فرهنگی دنیای شرق و دنیای غرب در چارچوب مکتب هرمتیسیزم آشنا شود و تأثیر باورهای هرمسی را بر سیر تأویل‌گرایی متن‌های ادبی به‌ویژه متن‌های عرفانی دریابد.

هرمنوتیک از تأمیل کتاب مقدس و باور به تقدس اینگونه متن‌ها آغاز شد. یافتن وجوه مشترک بین کتاب مقدس و متن ادبی، هدف فصل سوم است. گذر از هرمنوتیک کتاب مقدس به متن ادبی، رویکردی علمی و ژرف است.

در مطالعات ادبی هرمنوتیک، آشنایی با نخستین خاستگاه تأویل‌گرایی یعنی یونان باستان و نیز زمینه‌های تأویل‌گرایی در حوزۀ اندیشۀ اسلامی و نگاه هرمنوتیکی زبان صوفیانه ضروری است. بر همین اساس در فصل چهارم به تأویل‌گرایی به‌ویژه در دو حوزۀ تفکر و اندیشۀ متکلمان و صوفیان پرداخته شده و فرآیند کاربرد زبان رمزی تأویل‌پذیر صوفیانه بررسی شده است.

آشنایی با اصول و مبانی و بنیان‌های تاریخی نظریه‌های فهم متن ادبی، شناخت ژرف‌تری از مباحث جدید هرمنوتیکی و نظریه‌های نوین فهم متن به دست می‌دهد. هدف فصل پنجم آشنایی با قلمرو پژوهش‌های تاریخی هرمنوتیک و دیدگاه‌های هرمنوتیک سنتی و مدرن و تأثیر این دیدگاه‌ها و نظریه‌ها بر رویکردهای ما در عرصۀ تأویل آثار ادبی است. در این فصل به فراخور موضوع، عمدتاً از دریچۀ نظری به پیشینۀ تاریخی و رویکردهای گوناگون هرمنوتیک پرداخته شده است.

در فصل ششم کوشیده شده بر اساس مبانی پنج‌گانۀ هرمنوتیک متن‌شناختی و به مثابۀ درآمدی بر مبانی معناشناختی و نشانه‌شناختی فهم متن، از دریچه‌ای علمی و مدون نگریسته شود، با این هدف که در بررسی تأویل‌پذیری و مطالعات هرمنوتیکی متون ادب فارسی سودمند باشد.

ارائۀ مبانی پنج‌گانۀ هرمنوتیکی در تحلیل متن مناسب (پیش‌دانسته‌های مفسر و تأویل‌کننده، پرسش از تاریخ و دریافت‌های گذشته، علاقه و انتظار از متن، شناخت و کشف مرکز معنای متن، تفسیر و تأویل متن در بافت موقعیتی خواننده و تأویل‌کننده) و تأویل مبتنی بر چندگانگی معنایی و فهم و تأویل زبان اشارت و لایه‌های پنهان متن از اهداف فصل پایانی این کتاب است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش نخست: پیشینۀ مطالعات هرمنوتیک، تأویل و فهم متن ادبی

فصل اول: هرمنوتیک، سخنی جهان‌شمول در فهم و دریافت علوم انسانی

فصل دوم: تبارشناسی هرمنوتیک

فصل سوم: تأویل در متون «کتاب مقدس»

فصل چهارم: مطالعات ادبی هرمنوتیک و تأویل در یونان باستان و در حوزۀ اندیشۀ ایرانی ـ اسلامی

فصل پنجم: پیشینۀ تاریخی، نظریه‌های هرمنوتیک و بنیان‌های تاریخی نظریۀ فهم متن

بخش دوم: اصول و مبانی فهم متن

فصل ششم: نظریۀ فهم متن

فصل هفتم: فرآیند فهم و تأویل متن بر اساس مبانی هرمنوتیک متن‌شناختی