معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

جامعه‌شناسی ادبیات مطالعات خود را محتوای اثر و جوهر اجتماعی آن و روابط متقابل ادبیات و جامعه متمرکز می‌کند. در این رویکرد موقع و موضع هنر و هنرمند در ساخت جامعه و روابط اجتماعی، محیط هنرمند و زمان و مکان زندگی و همچنین طبقه و قشر اجتماعی که هنرمند در میان آنها و به مقتضای آنها یا در پیوند با آنها به آفرینش اثر هنری پرداخته، بررسی می‌شود. جامعه‌شناسی ادبیات با معتبر شمردن قواعد و قرارداهای زیباشناختی و مهم شمردن بررسی و نقد ادبی، اساساً می‌کوشد تأثیراتی را که شاعر و نویسنده و آثار آنان در روند امور و نهادهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بر جای می‌گذارند، روشن سازد و نقش مهمی را که ساختار اجتماعی و فرهنگ جامعه در دورۀ معینی از حیات اجتماع در گسترش و یا محدودیت، کمیّت و کیفیّت هنر ایفا می‌کند نشان دهد. رابطۀ ادبیات و اجتماع رابطۀ یک‌سویه نیست، همان‌طور که ادبیات از جامعه تأثیر می‌گذارد. شخصیت افراد تحت تأثیر جامعه است اما هنگامی که شخصیت آنها استوار می‌شود واقعیتی هستند که بر محیط اجتماعی خود تأثیر می‌گذارند. از خلال آثار ادبی می‌توان بر افکار و اندیشه‌های خالق آنها که متأثر از جامعه است پی برد. جامعه‌شناس ادبی با بررسی جامعۀ شاعر و نویسنده و تطبیق آن با آثار ادبی هم به شناخت کلی از جامعه می‌رسد و هم عقاید شاعر و نویسنده را بررسی و تحلیل می‌کند. از آنجا که نصرت رحمانی به گفتۀ خودش صدای نسل شکست‌خورده و آواره را فریاد می‌زند و در اشعارش از مسائل، فضای زندگی شهری مردم عادی و روشنفکران و از واقعیت‌هایی که دیگران نمی‌دیدند یا نمی‌خواستند ببینند تصور می‌دهد، نگارنده بر آن شده است تا به تحلیل جامعه‌شناختی اشعار او بپردازد.

روش تحقیق در این کتاب، تحلیل اشعار نصرت رحمانی براساس نظریۀ جامعه‌شناختی بازتاب و آرای هانری زالامانسکی است. نظریۀ بازتاب هنر را آیینۀ جامعه می‌داند و به بررسی میزان انطباق محتوای آثار با آنچه در واقعیت اجتماعی می‌گذرد، می‌پردازد. براساس این رویکرد، هنرمند صرفاً به بازتاب وضع موجود می‌پردازد و ارزش‌های منفی و مثبت را به همان صورت به تصویر می‌کشد. هانری زالامانسکی که از طرفداران نظریه بازتاب است و روش خود را «جامعه‌شناسی محتواها» می‌نامد، معتقد است که مسئلۀ اساسی آن است که در آغاز دریابیم چیزی به خوانندگان عرضه می‌شود؛ یعنی چه محتوایی به آنان انتقال یافته است. به همین سبب، بررسی محتوا عاجل‌ترین وظیفۀ جامعه‌شناسی ادبیات است. از نظر او با صورت‌برداری از محتوای آثار و بررسی و رده‌بندی آنها می‌توانیم به تصویری کلی از جامعه برسیم.

هر نویسنده‌ای به مجموعه‌ای از پرسش‌های زمانۀ خود پاسخ می‌دهد. ما با بررسی محتوای آثار درمی‌یابیم که مسائل دوران ما چگونه مطرح شده‌اند و چه راه‌حلی یافته‌اند. البته ناگفته‌ نماند که نخستین منتقدان ایرانی در عصر جدید از آخوندزاده گرفته تا کسروی، در نقد و تحلیل‌های خود به محتوا بیشتر از سایر موارد توجه داشتند؛ برای مثال حمله‌های آقاخان کرمانی و کسوری به آثار صوفیه بیشتر از منظر محتوا بود. آنها معتقد بودند که آموزه‌های صوفیه با زندگی امروزی سازگاری ندارد و جامعه را به سوی رخوت می‌کشاند. غرض از آوردن این نکته این بود که تحلیل محتوای آثار از همان ابتدا در دستور کار منتقدان خود ما قرار داشت و چیز تازه‌ای نیست، اگر چه مبنا و اصول علمی این نوع نقد ریشه در غرب دارد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

چرا نصرت رحمانی؟

کلیات و تعاریف

پیوند ادبیات و اجتماع

جامعه‌شناسی ادبیات و روش‌های آن

مختصری درباره احوال شاعر

* تحلیل جامعه‌شناختی اشعار نصرت رحمانی

اروتیسم

اعتیاد

افیون

میخانه

رفع غم و قصه ناشی از خیانت معشوق

شادی و نشاط

فراموشی اوضاع خفقان‌آلود

* باورهای عامه

بستن قفل و گره زدن پارچه

تفأل

فال پرنده

فال قهوه

کف‌بینی

چشم زخم

خواستگاری

طلسم و جادو

* حوادث تاریخی و سیاسی

حزب توده

کودتای 28 مرداد 1332 و سقوط دکتر مصدق

وضعیت اعدام و شکنجه‌ها

* فقر مادی و معنوی

وضعیت اسفناک‌ زن

یأس و بدبینی

سخن پایانی

منابع