معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ملاحسین صالحی گازرانی بر اساس شرح حالی که خود در این کتاب نگاشته است، در نهم ذی‌الحجۀ سال 1308 قمری (1270 خورشیدی) به دنیا آمده است. پدر او در روستای زرنوشته و مادرش در شتریه به دنیا آمده بوده‌اند که پدر پیش از سرایش اشعار به رحمت خدا رفته بوده است. در هنگام نگارش کتاب در سال 1306 خورشیدی، دو پسر و دو دختر داشته و یکی از خواهرانش در عراق (اراک) و مادر و یکی از برادرانش در روستای زرنوشته ساکن بوده‌اند. صالحی در گازران سال‌ها به مکتب‌داری پرداخته و این جزوه تنها اثر مکتوبی است که از او به یادگار مانده و نگارش آن را در 36 سالگی به اتمام رسانده است. متأسفانه اطلاعات بیشتری از زندگی و زمان درگذشتش موجود نیست.

کتاب خطی دیوان صالحی به شمارۀ 159 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی ثبت شده است. اثر به خط خوش نستعلیق به دو صورت دوستونی با مرکب مشکی نگاشته شده است. جلد کتاب مقوای صورتی رنگ بوده و کاغذ آن لیمویی است و قطع آن نیم‌رقعی 18 در 11 سانتی‌متر است. 102 صفحه دارد و شماره صفحات در سمت راست و چپ بالای آن درج شده است. کتاب را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. بخش اول که تا پایان صفحۀ 64 ادامه دارد: شامل نظم‌گونه‌ای است دربارۀ آمدن فردی به نام سالار به روستای اسفین برای صدور سجل احوال در فصل زمستان سال 1304 شمسی، روایت دزدی ولی‌الله پسر عزیز دستحانی و چگونگی کشته‌شدنش در سال 1301 خورشیدی، گرانی و قحطی گندم در سال 1305 خورشیدی، شورش یدالله خان بن‌چناری در سال 1305 خورشیدی، بیت‌هایی حاوی پند و اندرز، بیت‌هایی دربارۀ قالی‌باف‌ها و شرح احوال نویسنده است. در بخش دوم نویسنده به جنگ بین دو خان به نام‌های محمدحسین خان از قریه نجف‌آباد و پرویز خان از قریه خمجان و طرفدارانشان می‌پردازد.

صاحب اثر بخش اول را از صفحۀ 1 تا پایان 64 شماره‌گذاری کرده و بخش دوم را دوباره از صفحۀ 1 تا 38 شماره‌گذاری کرده است. تکه‌ای از صفحات 1 و 2 و صفحات 13 و 15 از بخش دوم پارگی دارد که متأسفانه بخشی از نوشته را ناقص کرده است.

آنچه به عنوان شعر در این جزوه گردآوری شده، هیچ‌گونه ارزش ادبی ندارد و نه‌تنها شعر شمرده نمی‌شود، بلکه نظم سالم و به‌هنجار نیز نیست؛ وزن عروضی بیت‌ها غالباً مخدوش و خارج از قاعده است و بیشتر قافیه‌ها نیز غلط و به دور از هنجارهای قافیه‌سازی در شعر فارسی است. در این سروده‌ها سراینده گاه به بیت‌هایی از دیگر شاعران از جمله مولوی و حافظ ناخنک زده و با تغییر یا کم و زیاد کردن واژه‌ای آنها را در نوشتۀ خود آورده است. همچنین در نوشته‌های او افزون بر اشکالات نحوی، پاره‌ای غلط‌های املایی نیز وجود دارد. البته نویسنده خود به ضعف‌های کار خود آگاه بوده و با اعتراف صادقانه به این ضعف، از خواننده خواسته است تا به قول خودش بر «عیوبات!» نوشته‌های او چشم بپوشد.

اما با وجود این ضعف‌ها، آنچه در این جزوه آمده است، از نظر شناخت جامعۀ روستایی حدود یک قرن پیش اراک و بخشی از تاریخ آن بسیار ارزشمند است و از این نظر باید سپاس‌گزار نویسنده بود که همت به خرج داده و بخشی از آنچه را که دیده، شنیده یا احساس کرده به صورت مکتوب برای ما باقی گذاشته است. از خلال آنچه در این جزوه گردآوری شده، می‌توان دریچه‌ای هرچند کوچک به دنیای فکری یک مکتب‌دار روستایی یک قرن پیش و دل‌مشغولی‌ها، دغدغه‌ها و برخوردهای او با مسائل پیرامون باز کرد. از این دریچه می‌توان اوضاع یک قرن پیش روستاهای ایران به طور عام و روستاها و نواحی اطراف اراک را به طور خاص دید؛ اوضاعی که در آن از کشمکش‌ها و نزاع‌های روستایی گرفته تا قتل‌ها، یاغی‌گری‌ها، دزدی‌ها و غارت‌ها در غیاب قانون مستقر و دولت مقتدر هر یک به گونه‌ای مردم را تهدید می‌کرده است. همچنین می‌توان با تأمل در این کتاب، مشکلاتی مانند قحطی و گرانی، فقر و رنج روستاییان و زندگی دردبار زنان قالی‌باف در نبود قانون و حمایت حکومت را شاهد بود.

از جنبه‌ای دیگر نیز در این جزوه واژگان، عبارات و کنایاتی آمده که بعضاً ویژۀ نواحی اطراف اراک یا گویش ویژۀ روستاییان این ناحیه بوده است؛ چنین واژگان و تعبیراتی به‌ویژه در سال‌های اخیر و با گسترش وسایل ارتباط‌جمعی جدید به‌سرعت در حال نابودی است که با چاپ آثاری از این قبیل، صرف وقت و سرمایه برای انتشار چنین اثری را توجیه‌پذیر می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: چند سرودۀ کوتاه

بخش دوم: جَنگِ شُتُریه

بخش سوم: تصاویری از کتاب