معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دیلم‌نامه مجوعه‌ای است برگزیده از متون کهن و برخی مقالات تحقیقی با توضیح و شرح و تعلیقات سودمند در باب تاریخ مناطق شمالی ایران در سده‌های نخست هجری.

اطلاعات و آگاهی‌های بسیاری دربارۀ دیلم در متون و آثار تاریخی سده‌های نخست به تفصیل آمده که غالباً به زبان عربی است و ترجمۀ آن می‌تواند روشنی‌های قابل ملاحظه‌ای بر تاریخ و فرهنگ شمال ایران در نخستین قرون هجری بیافکند. این اطلاعات برای دلبستگان و پژوهشگران تاریخ و فرهنگ ایران در آن سده‌ها سودمند خواهد بود.

تاکنون در باب سبب تألیف و نیر اهمیت کتاب «التّاجی فی اخبار الدولة الدیلمیۀ» تألیف ابواسحاق ابراهیم بن هلال بن زهرون صابی (312 ـ318ق)، چندین پژوهش مفید به رشتۀ تحریر درآمده است. در این مقدمۀ کوتاه، باز گفت آن تحقیقات را ضروری نمی‌بیند و در آغاز این کتاب مقالۀ تحقیقی محمدصابر خان با ترجمۀ روانشاد احمد آرام در این باب بسنده است.

همین بخش باقی‌مانده و شناسایی‌شده از کتاب «التّاجی» که چاپ تحقیقی آن به همت ویلفرد مادلونگ انتشار یافت، در باب پیشینه و تاریخ فرمانروایان دیلمی و همسویی سیاسی و نیز کشاکش سلسله‌های محلی صفحات شمالی با زیدیان بسیار مفید و سودمند است. خوشبختانه همزمان با این کوششها برای عرضۀ این کتاب، پژوهشی دیگر با عنوان «بویهیان و زیاریان: روایتی نویافته از کتاب التّاجی» از دکتر محمدعلی کاظم‌بیکی انتشار یافت. این تحقیق، چنان که از عنوان آن پیداست، متضمن فصلی گمشده، یعنی «تلخیصی مستند از بخشی از مجلد پنجم کتاب التّاجی» است. این قسمت از کتاب را مجدالدّین ابوالفتح فضل‌الله بن عبدالحمید کرمانی (در گذشتۀ حدود 620 ق) در کتاب «جوامع الفقر و لوامع الفکر» خود و به مناسبت موضوع، گنجانده است. به دست آمدن همین اندازه از اثر یاد شده پس از چند قرن از تألیف کتاب «التّاجی» غنیمتی ارزشمند است. بنابراین، این فصل نویافته نیز که متعلق آن به ابواسحاق صابی مسلم می‌نماید، در دنبالۀ متن نخستین قرار گرفت. باید همچنین امیدوار بود که در آینده‌ای نه‌چندان دور، بخش‌های دیگری از این اثر کهن در میان مجموعه‌ها و گنجینه‌های عمومی و خصوصی به دست آید، اما پیش از آن می‌توان آرزومند بود که صاحب همتّی با جست‌وجو در متون کهن تاریخی، روایات پراکنده‌ از کتا «التاجی» را گرد آورد و در مجموعه‌ای مستقل منتشر کند.

برگردان چنین متن دشواری به فارسی، مترجمی یا مترجمانی متبحر و آگاه طلب می‌کرد، تا چنان که شایسته است از عهدۀ این مهم برآید و آنچه پس از این خواهد آمد، گزارشی از چگونگی فراهم آمدن این کتاب است:

1. از آغاز کتاب التّاجی ص 45 تا ص63 متن فارسی حاضر و همۀ اشعار متن کتاب التّاجی با بزرگواری تمام به همت آقای دکتر عقیل خورشا ترجمه شد و ویراستاری آن نیز با همت و دقت ویژۀ دکتر علی بهرامیان صورت گرفت. ترجمه و ویراستاری مابقی اثر یعنی از نیمۀ صفحۀ 63 تا پایان صفحۀ 117 متن فارسی حاضر به لطف آقای دکتر سیدصادق سجادی انجام شده است.

2. بخش دیگر در ربط با کتاب التّاجی، قسمتی از «رسالۀ تفضیل الاتراک علی سائر الاجناد» تألیف ابن‌حسّول (درگذشتۀ 450 ق) است، که مقام مؤلف آن در نزد ترکان سلجوقی، مقامی همچون مؤلف کتاب التّاجی نزد دیلمیان بود. ترجمه آن بخش از مطالب این رساله که مستقیماً به موضوعات کتاب صابی مربوط می‌شد، به لطف آقای دکتر علی بهرامیان صورت عمل پوشید و هم اینجا ترجمۀ روان و شیوای او را از رسالۀ ابن حسّول، به دنبال متن پیشین می‌خوانید.

3. هم‌چنین، مقالۀ تحقیقی آقای دکتر صادق سجادی، با عنوان «دودمانی ایرانی از دیوانسالاران و ادیبان برجستۀ قرن 4 و 5 ق»، برای شناخت خاندان ابن‌حسّول بسیار سودمند است و بر آگاهی‌ها در این زمینه بسی می‌افزاید.

4. پس از آن، متن کهن و ارزشمند این مجموعه، ملاحظه خواهد شد که بخشی از کتاب احمد بن سهل رازی است، با عنوان «آخبار فخّ و خبر یحیی بن عبدالله و أخیه إدریس بن عبدالله» در باب قیام یحیی بن عبدالله و رفتن او به سرزمین دیلم. ترجمۀ این متن هم به قلم علی بهرامیان انجام پذیرفت.

5. در دنباله، گزارش یاقوت حموی خواهد آمد دربارۀ دژ سمیران [شمیران] که به قلم احمد کسروی و سید‌ابوالفضل طباطبایی به شیوایی ترجمه شده است و متن کنونی شامل برخی توضیحات و تعلیقات است که ضروری به نظر می‌رسید.

6. متن بعدیف منتخبی از «التاریخ الصالحی» ابن واصل حموی (وفات 697 ق) است، مربوط به ظهور دیلمیان یا سلسلۀ جستانیان که به قلم دکتر عقیل خورشا ترجمه شده است.

7. متن دیگر، به حملۀ مغولان به گردکوه و میمون‌دژ الموت مربوط می‌شود و انتساب آن به قطب محمود بن مسعود شیرازی قطعی به نظر می‌رسد.

8. گزارش ارزشمند علی بن الحسن بن الرضی الحسنی الحافظ مورخ 738 ق، با عنوان «حملۀ مغولان به الموت» است که این دو متن را با بازخوانی و توضیحات نگارنده در پی گزارش‌های پیشین ملاحظه می‌فرمایید.

نهمین بخش این مجموعه با عنوان «تحلیلی بر گزارش عطا ملک جوینی»، گزارش واقعۀ تلخ یورش مغولان به الموت است که به دست توانمند جوینی، دبیر هلاگوخان نوشته شده است و امید است که بررسی‌های نگارنده در این باب در ذیل آن سودمند باشد.

10. ترجمۀ بخشی از تاریخ مغول با نام «احوال ملوک التتار المغول» که به دست حسین بن علی بطیطی در 658 ق تألیف شده. در این متن به نقش خواجه نصیرالدین طوسی در تسلیم اسماعیلیان، چگونگی و محل به قتل رسیدن رکن‌الدّین خورشا، میزان تدارکات مغولان، به روایتی متفاوت از دیگر منابع آمده. بخشی از این متن کهن به دست توانای علی بهرامیان به فارسی ترجمه شده است.

11. واپسین بخش این مجموعه آلبوم 25 نگاره برگرفته شده از شهنامۀ منظوم چنگیزی است، تألیف شمس‌الدین کاشی. بی‌تردید برای علاقمندان آثار هنری دورۀ تیموری درخور توجه خواهد بود. نگارنده آن را با یادداشتی در اختیار نهاده است.

سرانجام اینکه، توضیح و شرح برخی اسامی جغرافیایی و شخصیت‌های تاریخی با بیان موارد اجمالی یازده متن ارائه شده، به ضرورت و به مدد منابع تاریخی و جغرافیایی و در حد بضاعت مزجاۀ تهیه و تدارک شده است.  

فهرست مطالب کتاب:

1. پیش‌گفتار

2. دربارۀ کتاب التاجی فی اخبار الدولة الدیلمیة/ محمدصابرخان/ ترجمۀ احمد آرام

3. پاره‌هایی از کتاب التاجی فی اخبار الدولة الدیلمیة/ ابواسحاق صابی/ ترجمۀ عقیل خورشا ـ سیدصادق سجادی

4. دودمانی ایرانی از دیوانسالاران و ادیبان برجستۀ قرون 4 و5 ق/ صادق سجادی

5. پاره‌هایی از تفضیل‌الأتراک علی سائرالأجناد/ ابن حسّول ـ ترجمه علی بهرامیان

6. پاره‌هایی از کتاب اخبار فخّ و خبر یحیی بن عبدالله و أخیه إدریس بن عبدالله/ احمد بن سهل رازی ـ ترجمۀ علی بهرامیان

7. دژ سمیران [شمیران]/ یاقوت حموی ـ ترجمۀ احمد کسروی ـ سیدابوالفضل طباطبایی

8. پاره‌هایی از کتاب التاریخ الصالحی/ ابن واصل ـ ترجمۀ عقیل خورشا

9. حملۀ مغولان به گردکوه و میمون دژ الموت/ قطب‌الدین محمود بن مسعود شیرازی. بازخوانی عنایت‌الله مجیدی

10. حملۀ مغولان به الموت/ علی بن الحسن بن الرضی الحسنی الحافظ. بازخوانی و توضیحات عنایت‌الله مجیدی

11. تحلیلی بر گزارش عطاملک جوینی: قتلگاه جمال‌آباد قزوین/ عنایت‌الله مجیدی

12. هجوم هلاگوخان بر شهرهای ایران و قلعه‌های اسماعیلیان/ حسین بن علی بطیطی. ترجمۀ علی بهرامیان

13. آلبوم نگاره‌های شهنامۀ چنگیزی/ شمس‌الدین کاشی ـ به کوشش عنایت‌الله مجیدی

14. نمایۀ عام