معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

واژۀ «زُوهر» که نام بنیادی‌ترین کتاب ادبیات تفکر عرفانی قبالاست، در کتاب مقدس و در رؤیای یِحِزقِل (حزقیال)، بخش هشتم و آیۀ دوم آمده و به معنای نور و روشنایی است. این اثر خود مجموعه‌ای از کتاب‌هایی است که تفاسیری بر جنبه‌های عرفانی تُورا هستند. قبالایی‌ها معتقدند که کلمات کتاب مقدس نه تنها دربردارندۀ پیامی الهی است که پیامی فراتر از آن را نیز نشان می‌دهد. تفسیر کتاب مقدسی زُوهر شکلی رازورزانه از ادبیات حاخامی است و به زبان آرامی والا به نگارش درآمده است. زبان آرامی زبان دورۀ معبد دوم (539 قبل از میلاد تا هفتاد میلادی) و زبان اصلی بخش‌های وسیعی از کتاب‌های دانیِئل (دانیال) و عزرا در کتاب مقدس و زبان اصلی تلمود بوده است.

زوهر نخستین بار در اسپانیا پدیدار گردید، اما حقیقت این است که کتاب زوهر را یک عارف یهودی اسپانیایی به نام مُشه لئونی به رشتۀ تحریر درآورد. اینکه او نویسندۀ واقعی زوهر است بعدها اثبات شد، زیرا او در دوره‌ای که این کتاب را به منصۀ ظهور درآورد ادعا کرد صرفاً از کتاب کهن حاخام شیمعون بن یوحای، حاخام قرن دوم میلادی، رونویسی کرده است. بر طبق اساطیر یهود، حاخام شینعون برای فراز از آزار و ایذای رومیان سیزده سال در غاری در ییسرائل پنهان شد. در این مدت او به مطالعۀ تُورا اشتغال داشت و الیاهو (الیاس) زوهر را به او تعلیم داد.

وقتی خوانندۀ مشتاق درمی‌یابد که زُوهر را فردی غیر از حاخام شیمعون بن یوحای تألیف کرده، دوست دارد به ماهیت نویسندۀ حقیقی پی ببرد. حقیقت این است که به سختی می‌توان به واقعیت زندگی مُشه لئونی پی برد. اما آنچه دربارۀ او آشکار است علاقۀ او به فلسفه، ادبیات حاخامی و سپس عرفان قبالاست. اما در زمان مُشه لئونی قبالا به معنای علوم خفیه، عرفان و ادبیات عرفانی بود. در این زمان که اوج فراگیری قبالا در اسپانیا بود، او توانست با برخی از قبالایی‌ها و کتاب «باهیر» آشنا شود. بدین ترتیب او با مطالعۀ کتاب «باهیر» تحت تأثیر واژه‌های ان سُوف و سفیرُوت قرار گرفت و آنها را به طور وسیعی در اثر خود به کار برد و بدین شکل نگارش زُوهر و دیگر آثار خود را آغاز کرد. مُشه لئونی از سال 1286 تا هنگام مرگش در سال 1305 کتاب‌های دیگری را با نام خود و به زبان عبری به رشتۀ تحریر درآورد.

زُوهر از بخش‌های گوناگون تشکیل شده است. مُشه لئونی میدراش هَنعِلام یا میدراش پنهان را که نخستین بخش زُوهر است به زبان‌های آرامی و عبری تحریر کرد. این کتاب تفسیری بر بخش‌های تُورا و کتاب روت است. مُشه لئونی، بین سال‌های 1280 تا 1286، بخش‌های اصلی زُوهر را تألیف کرد. این تألیف تفسیر عرفانی مغشوشی بر تُورا بود که از شماری از آثار ادبی مجزا تشکیل شده بود.

زُوهر اشخاص دیگری را نیز تحت تأثیر خود قرار داد و آنها را بر آن داشت تا از این سبک نوشتاری تقلید کنند و میدراش‌های دیگری را تألیف نمایند. رَعیا مِهَمنا و تیقونِه زُوهر در پایان قرن سیزدهم یا اوایل قرن چهاردهم به رشتۀ تحریر درآمدند و به بخشی از ادبیات زُوهری تبدیل شدند.

زوهر کتابی است که مردمان قرن‌ها بدان توجه کرده و آن را اثر کهن و حیاتی دانسته و ادعیۀ آن را هر روز زمزمه کرده‌اند. با آنکه زوهر به مسائلی همچون عرفان، ذات الوهیت، ساختار جهان، ذات و اصل روح، رستگاری و رابطۀ بین نفس با تاریکی پرداخته است، اساس کار آن تفسیر تُوراست. باید توجه داشت که مُشه لئونی در تحریر زُوهر، تلمِود و میدارش‌های کهن را پیش روی خود داشته و در عین حال به جریانات عرفانی و گنوسی دورۀ خود نیز گوشۀ چشمی داشته است. از این رو حاصل کار او اثری است که به منظور تفسیر تُورا از تمامی روش‌های کهن و معاصر خود استفاده کرده است. لئونی برای این کار چهار سطح معنایی یا تأویلی در نظر گرفت که اصطلاحاً به آن پردِس گفته می‌شود. پردِس حروف نخستین چهار کلمۀ پشاز (تفسیر ادبی)، رمز (معنای استعاری)، داراش {دِرَش} (معنای تلمدی و اگادایی) و سُود (معنای درونی و باطنی) است. زُوهر این شکل اقتباسی را از فرقۀ اسماعیلیه که برای تأویل و تفسیر قرآن دو جنبۀ ظاهری و باطنی قائل بودند اخذ کرده و نویسنده زوهر این دو سطح را به چهار سطح معنایی فوق بسط داده است. بدین ترتیب زوهر از صنایع بدیعی همچون تشبیه، استعاره، تمثیل، صنایع کلامی و تصویرپردازی بسیار استفاده کرده و مقصود خود را در قالب‌های ادبی داستان، مکالمه، شخصیت‌پردازی و زوایۀ دید به تصویر کشیده است.

مهم‌ترین روشی که زوهر بسیار از آن استفاده می‌کند رِمِز یا روش استعاری است. در این روش است که به اِن سُوف و ده سفیرُوت (جمع سفیرا) اشاره شده و تُورا در سایۀ آنها تفسیر شده است.

بخش آغازین این مجلد با ظهور اِن سوُف و تجلی سفیرُوت آغاز می‌گردد. اِن سُوف همان شعلۀ تیره‌ای است که از آن رنگ‌های مختلف جریان می‌یابد. زُوهر در بخش «ده سفیرُوت» به تمثیل از کارکرد دیهیم (کِتِر) سخن می‌گوید و ده سفیرُوت را در قالب دریا، ظرف، حوضچه، مجرا و لوله توضیح می‌دهد و نام‌های آنها را بر می‌شمرد: «علت‌العلل {آب} دریا را به هفت ظرف ارزشمند هدایت می‌کند و آنها را شکوه، قدرت، جلال، ظفر، عظمت، شالوده و اقتدار می‌نامد». در اینجاست که به یِسوُد اشاره می‌کند و آن را ستون عالم می‌نامد و این آیه از «تورا» را  مبنایی برای ده سفیرُوت می‌داند: «مرد عادل بنیاد جاودانی است».

در فصل «خاتمی بر دل» از بسط‌ها سخن می‌گوید و اشاره به پیوندهای سفیرُوتی دارد. زُوهر در بخش «عاشقان تُورا» و «معنای پنهان تُورا» باز هم از استعاره استفاده می‌کند. در این استعاره، تُورا دوشیزه‌ای است که روی خود را به تدریج بر عاشق نمایان می‌سازد و صرفاً بیان‌کنندۀ مسائل روزمره نیست و بواطنی دارد.

زوهر با همین رویکرد به شرح تمثیلی داستان یونا پرداخته و در این راستا اساطیر و نمادهای یهودی را نیز در سایۀ استعاره معنا کرده است. در این بخش داستان در شکم ماهی شدن یُونا تمثیلی برای آدمی و روح او در این دنیا تصور شده است. وارد شدن یُونا به کشتی، ورود روح آدمی به جسم است و اتفاقاتی که برای او می‌افتد حوادثی است که روح با آن دست و پنجه نرم می‌کند.

نمادهای گنوسی استعاره‌های دیگری هستند که در داستان‌های زوهر نمود پیدا کرده‌اند. نماد پادشاه و ملکه، که معنای دو سفیرُوت تیفئِرِت و شخینا نیز هستند و پسر آنها در زوهر بسیار تکرار شده‌اند.

دو عنصر خیر و شر یکی دیگر از نمادهای گنوسی هستند که زوهر در سایۀ تمثیل بدان‌ها پرداخته است. این کتاب در قالب تمثیل و استعاره برای این دو عنصر جانمندانگاری قائل شده و شخینا و لیلیت را نمادی برای آنها دانسته است.

تفسیر تلمودی یکی دیگر از چهار سطح معنایی است که در زوهر بدان پرداخته شده است. مُشه لئونی در نوشتن زُوهر سعی داشته اثری همانند تلمود و میدراش‌ها بیافریند. از این روست که ساختار ظاهری زُوهر به گونه‌ای است که به ادبیات حاخامی نزدیک است. این جملات یا ساخته و پرداختۀ ذهن لئونی بوده‌اند و یا ارجاعاتی مستقیم به میدراش‌های کهن‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

1. سیر تاریخی زُوهر

2. تمثیل‌گرایی زُوهر

مقدمه

برشیت (سفر پیدایش)

شِمُون (سفر خروج)

اسفار قُهِلِت (لاویان)، بَمیدبار (اعداد)، دِواریم (تثنیه)

پی‌نوشت‌ها

مأخذ پی‌نوشت‌ها

اصطلاحات عبری