معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سرزمین پهناور ایران در طول تاریخ دیرپای خود، زبان‌ها و گویش‌های پرشماری داشته است که بسیاری از آنها اکنون گویشوری ندارد و از میان رفته است و تنها از روی نوشته‌های بازمانده بر سنگ، فلز، چوب، دیوار، پوست و ... به خط‌ها و زبان‌های مختلف به وجود آنها می‌توان پی برد. از میان همۀ زبان‌ها و گویش‌های کهن، زبان فارسی با گویندگان پرشمار خود به عنوان زبان رسمی و گویش‌های متنوع آن به همت سخنوران، نویسندگان و گویشوران آن بر جای مانده و آثار ارزشمند ادبی و علمی که حاصل کوشش متفکران ایرانی است به آن نوشته شده است.

این کتاب گردآوری و بررسی زبانی هفت زبان/ گویش ایرانی نو غربی (شمال غربی و جنوب غربی) از غرب و جنوب ایران است که یک گویش لری جنوبی (بختیاری هفت‌لنگ قلعه‌سردی)، دو گویش لری شمالی (دره‌جوزانی و سگوند زاغه)، یک گویش گورانی (گوره‌جویی)، یک گویش لکی (دلفانی نورعلی) و دو گویش کردی جنوبی (کلهری گیلان غربی و گهواره‌ای) را شامل می‌شود که مبنای الگوی «گنجینۀ گویش‌های ایرانی» فرهنگستان زبان و ادب فارسی گردآوری شده و بر آنها دستور زبانی اجمالی نوشته شده و چند متن نمونه نیز افزوده شده است.

مواد گویشی در فاصلۀ میان اوایل سال 1390 تا اوایل سال 1394 گردآوری شده است. لری بختیاری هفت‌لنگ از روستای «کلیمّلک» (منطقۀ قلعه‌سرد)، بخش دهدز شهرستان ایذه در استان خوزستان، لری دره‌جوزانی از روستای «بابّلقانی» (منطقۀ دره‌جوزان)، دهستان «جوزان»، بخش مرکزی شهرستان ملایر در استان همدان، لری سگوند ار روستای «باده»، بخش «زاغۀ» شهرستان خرم‌آباد در استان لرستان، گورانی گوره‌جویی از روستای «گوراجوب مرادبیگ»، بخش «گهواره»، شهرستان دالاهو در استان کرمانشاه، لکی دِلفانی از روستای «سبزه‌خانی»، دهستان «نورآباد»، بخش مرکزی شهرستان دلفان در استان لرستان، کردی کَلهُری از شهر گیلان غرب در استان کرمانشاه و کردی گهواره‌ای از شهر «گهواره» از شهرستان دالاهور در استان کرمانشاه گردآوری شده است.

موقعیت گویشوران هر یک از این گویش‌ها، به صورت کلی و روی یک نقشه در آغاز کتاب و به‌صورت جزئی و روی نقشه‌های جداگانه در بخش «معرفی مناطق و طایفه‌های مورد مطالعه» نشان داده شده است. برای نقشۀ کلی و نقشۀ مناطق کلان، یعنی شهرستان گیلان غرب و گهواره، از نقشۀ گوگل استفاده شده است. برای پنج گویش دیگر که هر یک تنها یک روستا یا منطقه‌ای کوچک را شامل می‌شوند و موقعیت برخی از آنها در نقشۀ گوگل ثبت نشده است، از نقشه‌هایی که در وبگاه مرکز آمار ایران موجود است استفاده شده است و منطقۀ مورد نظر روی این نقشه‌ها مشخص شده است.

تلاش شده است بیشترین اطلاعات از گویشوران مُسن، مرد، کم‌سفر، بی‌سواد، تک‌زبانه و حتماً بومی گفته شود، اما در این اصول کلی استثناهایی نیز در جریان کار دریافته شده است.

نگارنده تلاش کرده در گردآوری واژه‌ها و جمله‌ها در عین در نظر داشتن اصول کلی مذکور (اولویت گویشور مسن، مرد، کم‌سفر، بی‌سواد، تک‌زبانه و بومی) تا جایی که ممکن بود، ترفندهایی به کار گیرد که کاستی‌های و افزونی‌های یک طیف گویشور (مثلاً مسّن وبی‌سواد)، با افزونی‌ها و کاستی‌های دستۀ دیگر (مثلاً جوان و باسواد) جبران شود.

برای هر یک از هفت گویش این مجموعه، جداگانه دستور زبانی اجمالی نوشته شده است که در آن، مقالۀ «گویش ویدری» استاد آقای دکتر رضائی باغ‌بیدی الگو قرار گرفته است. در این دستورها تنها کلیات گفته شده است و نمی‌توان مدعی بود که همۀ مقوله‌های دستوری هر گویش جزءبه‌جزء بررسی شده است. مثلاً گویش‌های لری این مجموعه ممکن است فعل ماضی ابعد نیز داشته باشند و در گویش‌های شمال غربی مجموعه، بحث نحوی در حرف اضافه‌های پیشایندی که حرف اضافۀ پسایند خاصی به اسم خود می‌دهند، می‌تواند با دقت و جزئیات بیشتر بررسی شود.

دستور زبان‌ها بنابر مواد گویشی همین مجموعه (واژه‌ها، جمله‌ها و نمونه‌ متن‌های آوانویسی‌شده) و گفتگوهایی که نگارنده از بومیان شنیده، نوشته شده است. مقوله‌هایی که شاهد کافی از آنها در این مجموعه نیامده است یا نگارنده از گویشور نشنیده است یا به هر صورتی از آن مطمئن نبوده است، بنابر واژه و جمله‌های آزمایندۀ فارسی به گویش مورد نظر بازآزمایی شده است.

در بخش آواشناسی، برخی تحولات آوایی از ایرانی باستان به نو داده شده است. این بدان معنی نیست که نگارنده مدعی است که این تحولات از همان دورۀ باستان آغاز شده‌‌اند. باید توجه داشت که بسیاری از این تحولات از دورۀ میانه و به بعد و حتی در برخی موارد، احتمالاً از اوایل دورۀ نو به بعد آغاز شده‌‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ دکتر محمدتقی راشدمحصل

پیشگفتار

نکاتی دربارۀ شیوۀ کار در هر بخش

معرفی مناطق و طایفه‌های مورد مطالعه

گویشوران این دفتر

جدول آوانگاری

دستور زبان گویش‌های مورد مطالعه

واژه‌نامۀ موضوعی

جمله‌ها

پی‌نوشت‌ها

متن‌ها (آوانویسی و ترجمه)

نمایۀ فارسی