معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب مجموعۀ چهار مقاله در باب شعر معاصر عرب و ادونیس است: سیر تطوری جریان شعری اصیلی که از امرؤالقیس تا ادونیس چون رشتۀ درخشانی از نور کشیده شده است. چهار مقاله‌ای که به تناسب از میان انبوه مقالات مرتبط مرتبط با ادونیس انتخاب و در این کتاب، از خوش‌بینانه به بدبینانه مرتب شده‌اند. این مقالات را برجستگان نقد ادبی عرب نوشته‌اند و در هر مقاله، ادونیس و شعر او از زاویه‌ای تازه کاوش شده است. از نخستین مقاله که یک «دوست»، با هزار آفرین دربارۀ «الکتاب» نوشته تا آخرین مقاله که یک «دشمن»، با نگاه سوسیالیستی، به صد نفرین!

اولین مقاله دربارۀ «الکتاب» ادونیس است. «الکتاب» مهم‌ترین اثر شعری ادونیس است که در سه جلد از سوی نشر دارالساقی در بیروت منتشر شد. در این مقاله دربارۀ این کتاب می‌خوانیم: «(الکتاب) در حقیقت تاریخ‌نگاری شاعرانه و شاعرانگی تاریخ‌واری است که از سراسر آن، آتش جنگ دیدگاه‌ها و نحله‌های فکری شعله می‌کشد. به طور خلاصه، برهه‌ای فرهنگی ـ شعری که از مکان‌های درهم و تودرتو پر است و به خاطر سرازیرشدن تصاویر و حالات مختلف، تقریباٌ گاه نمی‌توانیم آنها را از هم تشخیص دهیم. و متون «الکتاب» گویی ماجرایی متروک را از دل خاک بیرون می‌کشند. ماجرایی که در آن بیهودگی استبداد می‌ورزد و البته که پیروز می‌شود. متونی که هر چند نقد و نظرهای سهل‌انگار و خوانش‌های نادرست، انکارشان کرده‌اند؛ اما به مدد عظمت خویش، استوار و پابرجای ایستاده‌اند، مانده‌اند و به دست ما و آیندگان رسیده‌اند و خواهند رسید. زمان در «الکتاب» چنان عریان است که خیال‌پردازان گمان می‌برند گم شده است؛ اما در حقیقت شاعرانگی ادونیس، زمان و نگارش را، زمان و شعریت را و زمان و مکان آگاهانه در هم ریخته و بازآفریده است». (ص 4)

دومین مقالۀ این کتاب دربارۀ ادونیس و نقد ادبی است. در این مقاله آمده است: «به نظر می‌رسد بود و نمود ادونیس، نمونه‌ای والا از تنگناهای فرهنگی ـ اجتماعی مهم و بسیاری است که با آنچه بوکاش و کیتل می‌گویند، ارتباط تنگاتنگی دارد.... همچنین در این بحث، به نقدهای خالده سعید، کمال ابودیب و خلدون الشمعه اشاراتی خواهیم کرد. توضیحات و محاضرات مسعود یونس اگرچه بر اساس تجربیاتش در فرهنگ مغرب‌زمین باشد، بسیاری از مؤلفه‌های آن دربارۀ ادونیس ـ و چند تن دیگر ـ فارغ از اینکه غربی یا عربی هستند، صادق است. آنچه که ما در اینجا به عنوان تجلیات مدنظر سبک‌های نقدی اروپایی، در بحث «بورژوازی و نقد ملی» بررسی خواهیم کرد، عبارتند از: الف) رشد روشنفکر ملی به عنوان یک «غرب‌شناس»، خواه در یک کشور عربی به این رشد رسیده باشد خواه در غرب. ب) رفتار شرق‌شناسانۀ این روشنفکر هنگام پرداختن به مسائل جامعۀ خودش؛ چیزی فراتر از آنچه خاورشناسان غربی، صرف داشتن دانش و اطلاع بتوانند عرضه دهند و اعمال کنند. ج) تغییر تئوری زوال اندیشه به عدول زوال اندیشه و .... ». (ص 53)

مقالۀ سوم این کتاب دربارۀ «الکتاب» ادونیس و مسئلۀ تأویل است. نویسنده در نتیجه‌گیری که از نوشته‌اش دارد، اینگونه آورده است: « الکتاب، دستاورد شعری است که شاعر در آن از «خود» فراتر می‌رود. الکتاب از تمام آثار شعری معاصر عرب، فراتر است و این نه‌تنها افزودن بر شعر عربی ک تعالی ذات شعر است. الکتاب نخستین اثر شعری عرب است که شاعر در آن، میراث عربی کهن را در می‌نوردد و با آن دیالکتیکی جامع برقرار می‌سازد. دیالکتیک مقدسات و محرمات که هم‌زمان موضعی نقدی ـ تفسیری دارد. الکتاب نقش شعر خلاق را در بازسازی وجود و درک آن گوشزد می‌نماید. شعر الکتاب در حال برون‌رفتی دائم از عرف شعریت است. رفتار متنبی الکتاب، بر یک منطق خاص استوار نیست؛ چراکه او همیشه در کار زیر پا گذاشتن قوانین و اسلوب عقل و نرم‌های ذهن انسانی است». (ص 157)

نوشتار پایانی این کتاب دربارۀ تطور شاعرانۀ ادونیس است. نویسندۀ مقاله پیش‌فرضی را مطرح کرده که تمام بنیان این اثر بر آن بنا می‌شود. اینکه ارزش شعر، نهایتاً در رابطه‌ای است که با خلق برقرار می‌کند. ارزش شعر در تبلیغی و کاربردی بودن آن است. وی به صورت مستقیم و غیرمستقیم از این زاویه، ذهن و زبان ادونیس را مورد حمله قرار داده است. در بخشی از این مقاله می‌خوانیم: «ادونیس، جریان شعری خود را از مراحل افول رمانتیسیسم عربی و درست پیش از سقوط این مکتب به پرتگاه ابتذال آغاز کرد. شعر او در دیوان اولش (قصائد الاولی) شعری توصیفی با فضایی عامه‌پسند است. با اینکه این دیوان نخستین اثر شعری اوست ولی در همین اثر هم ادونیس، تصاویر و تعابیر عاشقانه را استادانه ترسیم کرده است، البته با زبانی که از میل مبالغه در خیال‌پردازی خالی نیست». (ص 161)

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

ادونیس و ماجراجویی الکتاب/ محمد بنیس

ادونیس و نقد ادبی میان ایده و عمل/ نبیل سلیمان

الکتاب و تأویل؛ پژوهشی در شعر ادونیس/ عبدالعزیز بومسهولی

تطور شاعرانه ادونیس/ احمد یوسف داود