معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

انگاره‌های باورداشتی و کهن‌فرهنگی مردمان ایران‌زمین «بسته‌مرز» نموده نمی‌شود و چنان‌که به‌تدریج آشکار خواهد شد، بوده‌ها مثالی و رمزی پرسش‌برانگیز آن که جان‌مایۀ زبان و ستیز و تقابل‌های نابرابر است، از جمله در هنر و در ادبیات شفاهی و کتبی، گشتی پاسخ‌ده و بن‌مایه‌دار را گوشزد فرهنگ‌شناسان جهان کرده است. هم از این‌روی در گسترۀ جهان‌شناسی ایرانی، گرچه اوصاف اسطوره و خرد جمعی، معناپذیری هزارتوست و ره‌توشه‌ای مرموز دارد؛ اما این به آن معنی نیست که زندگی و مرگ را نشناخته و برگذشته است. مثال و نماد، استعاره و تمثیل و جز آن، از جمله ذاتی جوهرۀ فرهنگ ایرانی و هندی است و گذشتۀ دور، هرچه بوده، این خواهر و برادر را در رموزی پیکربین و زمزمه‌برآور تعبیرپذیر داشته است و از آنجا که در این کتاب، گفتاری چند در حلقۀ پیوند این دو شاخۀ فرهنگ‌برآور و فرهنگ صدور گیتی دیده می‌شود، ردیافتگی آنچه در پیش رو نسبت به این هم‌ذاتی و هم‌دوشی برتابیده شده، جملگی دال بر این نکته است که فی‌المثل ار اردویسور آناهیتا، بغ بانو و دوشیزۀ آب‌های ایران‌زمین (بیدخت)، با «سرس وتی» هندی (مادر آب‌ها) رنگ و لعاب نزدیک‌تری را نسبت به افرودیت یونانی حتی ایشتار بابلی نشان داده، جای درنگ بسیار دارد.

این کتاب که مقالۀ بلند «وای» و رسالۀ چراغ برات و واکاوی آن با آیین سیاوشان را هم در خود خانه داده است، به سبب اهمیتی که می‌تواند از فهم پژوهش میدانی دستگیر خواننده کند، گزینۀ دیگری است که خالی از هم‌پیوندی با رموز اسطوره‌ای ـ اوسانه‌ای، نیز آیینی حماسی و مذهبی ایران‌زمین نیست.

دربارۀ «آناهیتا/ اَپام‌نپات» در اولین گفتار این کتاب توضیحاتی ارائه شده است. آناهیتا شاید که مهم‌ترین و نیز پربارترین عنصری است که در بستر اسطوره و آیین، اوسانه و روایت نقل سینه به سینه و زبان به زبان شده، مثال آن تداوم‌پذیرتر و عمومی‌تر دیده می‌شود. در این نوشتار نخست به ستایش اَپام‌نپات در وداها توجه داده شده و سپس به ستایش و نگاه‌داشت نسبت به اَپام‌نپات توجه شده است.

مقالۀ «وای» دومین نوشتار کتاب را شکل می‌دهد. در باورداشت‌های اسطوره‌ای و کهن‌قومی وای سوای تجسمی از فضا، بادی است که در ابر باران‌زا زندگی‌دهنده و در توفان، ویران‌گری که مرگ‌آور است. وای مرموز، اسرارآمیز و در تهیگی (خلأ) حکم‌فرمایی می‌کند و در فضا میان دو نیرو قرار دارد: الف) در بالا که اورمزد و روشنایی است؛ ب) در پایین که اهریمن و تاریکی بر آن غالب است! نهایت آنکه حکم‌روایی وی در خلأ نموده شده است.

سومین نوشتار روایتی اوسنه‌گون و انگار و برداشتی دربارۀ آن است. در هجده کیلومتری سبزوار روستایی به نام سدید (استوار، محکم) وجود دارد که در اصل سگ‌دید است. مردم از زبان چوپانی که از اهالی آنجا بوده، سرگذشت یا روایتی اوسنه‌گون بیان می‌کنند که در این نوشتار بدان پرداخته شده است.

در ادامۀ کتاب افسانه‌ها و داستان‌های پریان آب، پری چاه، پهلوان، گوشوارۀ زیبا و باکره‌های پری‌زاد نقل شده و انگاره‌های اسطوره‌ای آنها بررسی شده است.

چیستی پری نوشتار بعدی کتاب را به خود اختصاص داده است. پریان این چهرگان مرموز اسطوره و آیین، حماسه و اوسنه‌های دوره به دوره شدۀ مکتوب و نامکتوب و هنور موجود، نه‌تنها تاکنون نام‌واژه‌های ترکیبی گوناگونی را برتابیده‌اند، بل خویش‌کاری شخصیت‌های رمزی و جابجاشدۀ آنان، همچنان مورد پسند و طبع تخیل پناه راویان اوسنه و روایت‌های منزلت‌طلب کهن است. این ویژگی هنگامی خود را بیشتر آشکار می‌کند که پری معشوقه و همیار فرد نخست اوسانه و مددکار وی در کشاکش و سختی و نبرد دیده می‌شود.

نوشتار آخر کتاب دربارۀ چراغ برات و واکاوی آن با آیین سیاوشان است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

به بغ بانوی آب‌های ایران‌زمین

آناهیتا، اَپام‌نپات

وای

سگ‌دید (روایتی اوسنه گون و انگار و برداشتی دربارۀ آن)

پریان آب، انار بهشتی (و نگاهداشتی از سر درنگ به آن)

پری چاه

پهلوان

گوشواره زیبا

باکره‌های پری‌زاد

انگاری و برداشتی در چیستی پری

چراغ برات و واکاوی آن با آیین سیاوشان

مآخذ