معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربارۀ ماموریت‌‌های سِر جان مَلکُم در ایران، به‌‌ویژه مأموریت اول و موضوعات ادبی و زندگی اجتماعی و خلق‌ و خوی ایرانیان است.

سر جان ملکم در سال ١٧٦٩ در اسکاتلند در خانواده‌ای روستایی به دنیا آمد. در سیزده سالگی با درجه استواری به ارتش کمپانی هند شرقی انگلستان پیوست. در هند زبان فارسی را که زبان ادبی و رسمی بود و نیز آداب و رسوم اجتماعی ـ فرهنگی مشرق‌زمین را چنان آموخت که در ١٧٩٢ میلادی مترجم فارسی نیروهای نظامی انگلیسی در ایالت حیدرآباد شد. همراه هیئت اکتشافی دماغه امیدنیک سفر کرد و در ١٧٩٦ میلادی به سمت منشی اول فرماندار کل هند، لرد و لزلی که به اِرل/مارکی مورنینگتُن نیز شهرت دارد، منصوب شد. دو سال بعد معاون حاکم حیدرآباد شد و فرانسوی‌ها را از آنجا اخراج کرد.

در سال ١٨٠٠ م/١٢١٥ ه.ق، پس از حدود دو قرن که انگلستان با ایران رابطه سیاسی نداشت، با شدت گرفتن خطر حمله ناپلئون بناپارت به هند از راه ایران با همراهی پاوِل اول تزار روسیه و پیشروی زمان شاه افغان به سوی هند از راه خراسان، ولزلی ملکم را شتاب‌زده با هدایا و کبکبه و دبدبه بسیار همراه با سه نظامی و دو غیرنظامی انگلیسی به ایران فرستاد تا فتحعلی‌شاه را که به گفته پاشای ترک تبعیدی هیچ اطلاعی از مسائل سیاسی اروپا و علل دوستی یا دشمنی قدرت‌های بزرگ با یکدیگر نداشت، در ازای دریافت سه یا چهار لَک روپیه مقرری سالانه یا روشه شخصی، به امضای عهدنامه‌ای تعرضی و دفاعی برای ممانعت از اتحادش با فرانسویان و حمله به افغان‌ها وادار کند. ملکم شق دوم، پرداخت رشوه و هدیه را برگزید و پایه‌ای برای اخلاف خود در روابط و سلوک با ایرانیان گذاشت که چند دهه از آن پیروی کردند و استوارش ساختند. این ماموریت در زمانی صورت گرفت که مهدی علی‌خان ایرانی‌تبار که نماینده مقیم کمپانی هند شرقی در بوشهر بود، با همین مقاصد از سوی جاناتان دانکن، حاکم بمبئی و با موافقت ولزلی به دربار ایران گسیل و مامور مذاکره با فتحعلی‌شاه شده بود.

قرارداد ناپلئون با تزار روسیه در هفتم ژوئیه ۱۸۰۷ در تیلسیت که ضمن آن ناپلئون به شرط تحریم انگلستان، دست روسیه را برای تصرف سوئد، فنلاند و مستملکات عثمانی آزاد گذاشت و تکمیل و تایید مجدد آن در ۱۴ اکتبر ۱۸۰۸، ماموریت سر جان ملکم را حساس‌تر کرد. فتحعلی شاه هم در این سال (۱۸۰۸) به وی اجازه سفر از بوشهر به تهران را نداد، اما سال بعد او را که با خود هدایای فراوان برای شاه قاجار آورده بود به حضور پذیرفت و چون احتمال بازگشت ژنرال گاردان به اروپا می‌رفت و فشار روسیه بر ایران افزون شده بود، راه برای امضای قرارداد ۱۲ مارس ۱۸۰۹ ایران و انگلستان هموار بود که به موجب آن دولت ایران متعهد شد که تعهدات نظامی خود با کشورهای دیگر را به سود انگلستان لغو کند و این قرارداد به مفهوم آن بود که ژنرال گاردان و افسرانش باید از ایران بروند که در سال ۱۸۱۰ رفتند و جای آنان را انگلیسی‌ها گرفتند و همین عمل موجب فاجعه سال ۱۸۱۲ در جبهه اصلاندوز شد. مشاور توپخانه ارتش ایران در جبهه اصلاندوز یک افسر انگلیسی به نام «لیندسی» بود و توپخانه ایران نیروی خودی را به گلوله بست و باعث شکست ایران از روسیه شد که با میانجیگری و اعمال‌نظر انگلیسی‌ها قرارداد ترک مخاصمه میان روسیه و ایران به‌امضا رسید. بنابراین مداخلات استعماری و سلطه‌گری انگلستان در ایران با ماموریت‌های سر جان ملکم آغاز شد که ماهیت آن با ماموریت برادران شرلی که ۱۰۲ سال پیش از آن آغاز شده بود متفاوت بود، مداخلات انگلیسی‌ها در ایران از آن پس موجب تزلزل حاکمیت، عقب‌ماندگی و بدبختی‌های ایران و ایرانیان شد.

این کتاب از زبان دانای کل بیان می‌‌شود، شاید به این علت که او آسان‌تر بتواند احساسات و افکار و داوری‌های خود در مورد ایرانیان را که بیشتر با عداوت و غرض و کینه و تحقیر همراه است، از زبان دیگران بیان کند.

کتاب در 21 بخش و یک نمایه تنظیم شده است. سفر از بمبئی به خلیج فارس، مسقط، خلیج فارس و بوشهر، کوه‌نشینان، دره کازرون، خاصیت جوهر شوره، پرندگان شگفتی‌انگیز، میهن‌پرستی ایرلندی‌ها، ارباب ایرانی، اهمیت رسوم در ایران، توصیف رسومی که در دیارها به جا می‌آوردند، پایان خوش نبرد تشریفات بین هیئت اول و دربار کوچک شیراز، حکایت دو گربه، مقدمه نسخه خطی عهدنامه، حکایات اخلاقی سعدی، نامه نظام‌الملک به محمدشاه، مرگ یزدگرد، خدمتکاران ایرانی، خروج از شیراز ـ پرسپولیس، داستان کارهای رستم، لطیفه‌ای درباره یک ورزشکار، سیاحان و عتیقه‌فروشان، مادر سلیمان، شاه عباس بزرگ، آداب شرفیابی به دربار؛ دومین دیدار، تقدیم هدایا، بار یافتن به حضور شاه، وقت‌گذرانی شاه، غذاهای سلطنتی، خروج از سلطانیه، تبریز؛ دریاچه ارومیه، مراغه، نصیرالدین، خدمتکاران ایرانی، کردستان، راهزنی، ورود به سنندج و ... بخش‌های این کتاب را دربرمی‌گیرد.