معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

پس از آنکه دولت سامانی به ضعف گرایید و در سال 389 ق یک‌باره برافتاد، آل عراق هم جای خود را به مأمونیان سپردند که تا سال 408 ق بالاستقلال بر خوارزم فرمان می‌راندند. سرانجام، محمود غزنوی پس از طرح نقشه‌ای زیرکانه که شرح آن در تاریخ بیهقی آمده است، توانست مأمونیان را نیز براندازد و سراسر خوارزم را ضمیمۀ قلمرو خویش کند. ابوریحان تقریباً چهل‌وپنج سال پیش از این واقعه، در سوم ذی‌حجه 362 ق در بخش شرقی خوارزم یا همان کاث به دنیا آمد و ظاهراً چون زادگاه او بیرون از محدودۀ شهر بود برحسب اصطلاح خوارزمیان آن روزگار بعدها به «بیرونی» شهرت یافت.

خوارزم در آن هنگان زیر فرمان پادشاهان آل عراق بود و ثبات سیاسی و اجتماعی مناسبی داشت. می‌شود حدس زد ابوریحان نیز در سایۀ این ثبات و لابد با اتکا به توان و مکنت خانوادگی‌اش کودکی و نوجوانی خود را درآرامش و فراغ بال می‌گذرانده و عمدۀ اوقاتش را سرگرم یادگیری و کسب دانش بوده است.

پس از انقراض آل عراق، ابوریحان هم در خوارزم نماند و نخست به ری رفت و با برخی دانشمندان آن دیار مانند ابومحمود حامد بن خضر خجندی و ابوالحسن کیاکوشیار بن لبان گیلانی آشنا شد. سپس به گرگان رفت و به خدمت شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر درآمد و کتاب مشهور خود «الآثار الباقیه» را در سال 391 ق به نام او نگاشت. به گفتۀ یاقوت، شمس‌المعالی می‌خواست بیرونی را به وزرات بردارد و همۀ امور مملکتش را به وی محول کند، اما بیرونی نپذیرفت و اندکی بعد به خوارزم بازگشت.

تأکید ابوریحان بر عربی‌ستیزی محمود بسیار درخور اهمیت است و معلوم می‌کند که چرا زبان فارسی در دستگاه و دیوان غزنوی به زبان رسمی بدل و شعر و نثر فارسی در زمان محمود از اقبالی بی‌سابقه برخوردار شد. به‌علاوه، این گزارش باز هم مؤید ارتباط نزدیک و مجالست و معاشرت ابوریحان با سلطان است. بلافاصله پیش از این گزارش، ابوریحان نکتۀ مهم دیگری را هم بر ما آشکار می‌کند و آن اینکه خودش عربی را بر فارسی ترجیح می‌دهد و «دشنام‌دادن به زبان عربی» را «خوش‌تر از ستایش به زبان فارسی» می‌داند و می‌گوید که فارسی «فقط برای داستان‌های خسروانی و قصه‌های شب مناسب است». به همین دلیل او همۀ کتاب‌های خود را به زبان عربی نوشته است، به‌جز «التفهیم» که ظاهراً آن را یک بار به فارسی و دیگر بار به عربی تحریر کرده است.

از مجموع نوشته‌های متنوع بیرونی چنین بر می‌آید که فلاسفه و متفکرانی چون محمد بن زکریای رازی و ابوالعباس ایرانشهری را از بعضی جهات اسوۀ خود می‌شمرده و می‌کوشیده است در پژوهش‌های علمی و حتا سیرۀ اخلاقی‌اش از راه و روش آنها پیروی کند.

روش بیرونی در پژوهش علمی مبتنی بر مشاهده و تجربه و آزمایش بود و از این حیث او را باید تالی محمد بن زکریای رازی به‌شمار آورد. در نوشته‌های خود پیوسته به اقوال و آرای رازی استناد می‌کند و خوانندگان را به آثار او ارجاع می‌دهد. فهرست مفصلی هم از کتاب‌های رازی تدوین کرده که خود حاکی از علاقه و ارادت فراوانش به این پزشک و فیلسوف بلند‌آوازه است. در عوض با فیلسوف و طبیب مشهور هم‌روزگار خود یعنی ابوعلی سینا به معارضه و مخالفت پرداخته و بسیاری از آرای او را مردود شمرده است. بوعلی سینا، بر حسب روش مشایی و ارسطویی خود، هر امر بعیدی را در جهان ممکن می‌شمرد مگر اینکه «خلاف آن با برهان قطعی مدلل و مسلم گردد» اما ابوریحان «همه چیز را در بوتۀ انکار و تردید و شک می‌گذاشت تا به وسیلۀ برهان ریاضی یا تجربۀ حسی و شهودی حقیقت امر» را دریابد و «تا سند قاطعی برای مطلبی نداشت آن را نمی‌گفت و به قلم نمی‌آورد».

آثار ابوریحان صرف‌نظر از اهمیت علمی و تاریخی و ادبی آنها، از حیث اجتماعی و مردم‌شناختی نیز واجد ارزشی فوق‌العاده است. آگاهی‌هایی که وی دربارۀ عقاید عامۀ ایرانیان روزگارش، از هر تیره و طایفه و دین و مسلکی، در اختیار ما گذارده در نوع خود کم‌نظیر و گاه بی‌مانند است. از باب مثال در «الجماهر» آنجا که از مادۀ کانی «کبریت احمر» یا گوگرد سرخ سخن می‌رود، به این عقیدۀ عامۀ زرتشتیان هم اشاره می‌کند که می‌پندارند «بیوراسب» یا همان ضحاک «در کوه دماوند زندانی است و دودی که از قلۀ کوه برمی‌آید نفس‌های وی و گوگردی که بر دامنۀ آن جاری است بول اوست». در «التفهیم» نخست دربارۀ اعیاد یهود و مسیحیان و مسلمانان به تفصیل سخن گفته و آن‌گاه به جشن‌های ایرانیان پرداخته و در هر مورد نیز آداب و رسوم مربوط به آن اعیاد و جشن‌ها را به اختصار بیان کرده است. و نیز این کتاب، در «الآثار الباقیۀ» نیز از نوروز و عقاید و افسانه‌های ایرانیان دربارۀ آن به تفصیل سخن گفته است.

در این کتاب پس از مقدمه‌ای مفصل دربارۀ زندگی، آثار و عقاید ابوریحان بیرونی، جشن‌های ایرانیان از کتاب «التفهیم»، نوروز و فروردین از کتاب «آثار باقیه» و آغاز کتاب «تحقیق ماللهند» ابوریحان آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

التفهیم لاوائل صناعۀ‌التنجیم

* جشن‌های ایرانیان

از رسم‌های پارسیان

* آثار باقیه

نوروز و فروردین

* تحقیق ما للهند

آغاز کتاب

منابع