معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب درباره خیام، زندگی، فلسفه و اشعار اوست. اما خیام کیست؟ کسی که بزرگ‌ترین منجم سده‌های میانۀ جهان است. بزرگ‌ترین ریاضی‌دان روزگار خویش است. در سرزمین زبان مادری یکی از پنج شاعر بزرگ است. چهارتای دیگرش فردوسی و سعدی و مولوی و حافظ. در دنیای هم‌راه با فیتز‌جرالد یکی از پنج شاعر بزرگ جهانی است. چهارتای دیگرش هومر و شکسپیر و دانته و گوته. کسی که در موردش جز از لابه‌لای پرده‌های مبهم مه هیچ نمی‌دانیم. که شاید پدربزرگش خیمه‌دوز بوده. پدرش طبیب گیاهی و داروشناس بوده. در اردیبهشت به دنیا آمده. در دی از دنیا رفته. نمی‌دانیم نامش حکیم ابوالفتح غیاث‌الدین عمربن ابراهیم خیامی است یا حجۀ‌الحق خواجه امام ابوحفض عمربن ابراهیم‌الخیامی. شاگرد امام موفق استاد بزرگ زمانۀ خود بوده. تحصیلات وسیعی در نیشابور و بلخ ـ مراکز عمدۀ فرهنگی آن روزگارـ انجام داده.

پدرش را در جوانی از دست داده. ناگزیر از ترک تحصیل برای امرار معاش شده. به سمرقند (لس‌آنجلس آن روزگار) مهاجرت کرده. در این هنگام دو رساله تحریر کرده. به جست‌وجوی حامی و مشوق برآمده. این دو رساله را به ابوطاهر عبدالرحمن‌بن احمد قاضی‌القضات سمرقند تقدیم کرده. مورد حمایت ابوطاهر و سایر بزرگان سمرقند قرار گرفته. آن جا کتاب بی‌نهایت مهم جبر و مقابله را به زبان عربی نوشته.

کسی که دُرّ یگانۀ نیشابور است. نیشابوری که به خاطر مهاجرت دانش‌مندان سراسر گیتی مرکزیت فرهنگی داشت و خیل دانش‌جویان از دورترین نقاط مغرب و مشرق به این شهر جذب می‌شد. و در مورد کتاب خانه‌های شهرش حرف‌های حیرت‌انگیز می‌زنند. که اکنون همۀ کتاب‌های شهرش از بین رفته. هم‌راه با شهرش دچار ظلم تاریخی شده. ظلم تاریخی به کنار دچار سوۀ تفاهم تاریخی شده.

بعد از پیش‌گفتار کتاب که به‌گونه‌ای سرگذشت‌نامۀ خیام است، در بخش دوم دربارۀ علم ریاضی، ریاضی‌دانی، نجوم و موسیقی خیام سخن گفته شده و در خلال مباحث به رسالات او در این‌باره اشاره شده است.

شاید مهم‌ترین و در ضمن گنگ‌ترین بعد شخصیت خیام در فلسفه متجلی باشد. خیام همان‌گونه که از لقب حکیمش برمی‌آید، در حکمت بیش از همه جا معروف است. در واقع فیلسوف تراز اول و صاحب رساله‌ای است که با تکیه بر یونان و بر بوعلی سینا که به شاگردی‌اش بالیده افکار فلسفی خود را عرضه می‌دارد. دربارۀ بعد فلسفی خیام و دشمنان او در این زمینه در بخش سوم بحث و بررسی شده است.

میزان خواندن و مقبولیت شعر شعرای جهان به حضور پنج شاعر عظیم جهانی دلالت می‌کند؛ هومر، شکسپیر، دانته، گوته و خیام. شاعر ایرانی اخیرا به جمع آن بزرگان پیوسته است؛ نه به هیچ دلیل دیگری جز ترجمه. در بخش چهارم و پنجم نویسنده به سراغ خیام و خیام‌پژوهی در غرب رفته و آثار خیام‌شناسی و علاقۀ دانشمندان غربی به خیام را تبیین کرده است. همچنین در ادامۀ این دو بخش دربارۀ تأثیر خیام و فیتز جرالد و مقام جهانی خیام سخن گفته شده است.

در بخش هفتم نویسنده به بررسی آثار خیام‌پژوهی چهار تن از نویسندگان معاصر پرداخته است؛ یعنی هدایت، فروغی، دشتی و درویش.

برای بررسی مراجع صوفی نگاه سریعی به نحله‌های فکری روزگار خیام ضروری است. خارجیان بسیاری به صوفی نشان‌دادن خیام علاقمند بوده‌اند. در سال 1867 کنسول فرانسه در رشت 464 رباعی را به نثر فرانسه ترجمه کرد و در مورد صوفی بودن خیام نوشت. همچنین خیام در بسیاری از مدارک هندی شاعری صوفی معرفی می‌شود. بخش هشتم این کتاب به بررسی این مدارک اختصاص یافته است.

یکی از مهم‌ترین مواردی که در راه شناسایی خیام تولید اشکال می‌کند، فرض وجود دو خیام است که عمدتاً از سوی شخصیت‌های مذهبی یا کسانی با گرایش‌های شدید مذهبی عنوان می‌شود. اینان معتقدند فیلسوف و منجم و ریاضی‌دان یک نفر است و شاعر رباعیات شخصی دیگر. اولی به نام خیامی است و دومی فردی مجهول‌الهویه و مشکوک به نام خیام. بحث و بررسی در این‌باره در فصل نهم انجام شده است. گفتگو با استاد محمد محیط طباطبایی دربارۀ خیامی یا خیام نیز در فصل دهم صورت گرفته است.

فصل دوازدهم کتاب در واقع سفرنامۀ مختصری از نویسنده به نیشابور است که از آرامگاه خیام شروع شده و به نقاط مختلف این شهر سفر کرده و دربارۀ هر کدام توضیحی ارائه داده است. در بخش پایانی کتاب نیز منتخبی از رباعیات خیام آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

1. پیش‌گفتار زیارت فروتنانه

2. دوران طلائی ریاضی نجوم موسیقی

3. دشمنان فیلسوف

4. پرسه در اطراف دسته گل فاجعه

5. مقام جهانی

6. آشفته بازار آسیمه

7. هدایت فروغی دشتی درویش

8. شاعر صوفی در مدارک خارجی

9. خیام و خیانی

10. زار بر سر سبزه

11. شیوۀ انتخاب

12. بدر کامل

13. گل‌افشان

14 ترانه‌ها