معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب که به ظاهر پیوندی با تاریخ ایران ندارد و چنان می‌نماید که گزارشی است از چگونگی دستگاه خلافت عباسی در بغداد، اگر به دقت بررسی شود سرشار از نکاتی است که برای شناخت اوضاع اجتماعی و تاریخ ملت ما در گذشته آگاهی از آن لازم است. گذشته از نکات تاریخی و اجتماعی، گزارش بسیاری از رسم‌ها و آیین‌های ایرانی در این کتاب به عنوان رسوم دستگاه خلافت عباسی در بغداد آمده است که شواهد تاریخی نشان می‌دهد این رسم‌ها در ایران قدیم رواج داشته و در دورۀ اسلامی به مرکز خلافت بغداد راه یافته و خود را به گونه‌ای اسلامی محفوظ نگاه داشته است.

نکته دیگری که اهمیت این کتاب را بر مسائل ایران‌شناسی مسلم می‌دارد، واژه‌های پارسی نغزی است که مؤلف در متن عربی کتاب به کار برده و نفوذ روشن و صریح زبان فارسی را در زبان عربی نشان می‌دهد. بسیاری از این واژه‌ها امروز در فارسی متروک شده و بعضی از آنها در متون قديم فارسی نیز به کار نرفته یا اگر رفته در متون موجود فارسی نشانی از آنها نداریم. مانند واژۀ «خردادی» به معنی نوعی جام بزرگ یا «روشن» به معنی چیزی که امروزه بالکن خوانده می‌شود و امثال آن. در مجموع کتابی است که در نوع خود کمتر مانندی دارد و بی هیچ گمان برای شناخت تاریخ ایران به نکات بسیاری از این کتاب نیازمندیم.

نویسندۀ کتاب هلال بن مُحَسِّن ابواسحاق ابراهیم بن هلال بن ابراهیم بن زهرون بن حیون صابی حرانی در سال 359 هـ. در بغداد چشم به جهان گشود و در همان شهر هم نشئت یافت. همۀ شرح‌حال‌نویسان هم‌داستان‌اند که او در آخر عمر اسلام آورده است. و در سال 448 هـ. درگذشت. فضیلت هلال در آگاهی از هنر نویسندگی و اصول بلاغت به جدّش ابواسحاق ابراهیم صابی باز می‌گردد و ابواسحاق در بغداد متصدی دیوان انشاء بود. هلال در این دیوان با جدّش ابواسحاق مدتی خدمت کرد و در این کار سرآمد شد و هنگامی که در دارالخلافۀ عباسی بود، توانست از تمام شئون و رسوم آنجا آگاهی پیدا کند و از رازهایی که در نهفت دیوارها و نهان‌گاه‌های آنجا بود آگاه شود. در این هنگام وی فرصت یافت تا به شناخت احوال خلفا بپردازد تا آنجا که بر جد خویش نیز برتری یابد. شاید هلال کتاب خود را در همان هنگامی که متصدی دیوان انشاء بوده، پرداخته باشد.

هلال افزون بر اینکه مشهور به مورخ بودن به دلیل این کتاب تاریخی‌اش دارد، همواره جویندۀ ادب بوده و نزد بسیاری از مشاهیر نحودانان ادب آموخته است. هلال تألیفات ارجمندی در موضوعات گوناگون داشته که بعضی از میان رفته و بعضی بر جای مانده است؛ از قبیل اخبار بغداد، الاماثل و الاعیان و منتدی العواطف والاحسان، کتاب التاریخ، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، کتاب الرساله یا الرسائل، کتاب السیاسه، غرر البلاغه، کتاب الکُتّاب، کتاب مآثر اهله، و رسوم دار الخلافه.

در بخشی از این کتاب با عنوان «آیین همراهی رکاب خلفا» می‌خوانیم: «یکی از آیین‌های همراهی خلفا و بزرگان این است که شخص تابع از جهت زیرین وزش باد حرکت کند تا رئیس در بالا باشد و از غباری که پای اسب برمی‌انگیزد و از بوی ناخوش ناراحت نشود و باید طرفی را که خورشید می‌تابد بگیرد تا خلیفه یا رئیسی را که در پیروی اوست از خورشید پناهی باشد و شخص باید که در همراهی اندکی بیرون از مسیر خط او باشد، چنان‌که می‌بینی من می‌کنم، تا اگر خلیفه خواست که بدو متوجه شود مایۀ رنج وی نباشد و آن‌گاه که گفتگو تمام شد و خواست فاصله یا پیشی بگیرد، در اوایل موکب باشد و هرگاه خلیفه به او احتیاجی پیدا کرد، از پشت سرش او را بطلبد و در انتظار او رنجی را تحمل نکند». (ص 91 ـ 92)

در این کتاب بعد از یادداشت مترجم و پیش‌گفتاری دربارۀ مؤلف، متن کتاب «رسوم دارالخلافه» آورده شده است. حواشی و تعلیقات بعد از متن کتاب آمده است. فهرست واژه‌های پارسی متن، فهرست اصطلاحات و لغات و بعضی فواید و فهرست ابیات نیز در پایان کتاب آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

در چاپ دوم

یادداشت مترجم

دربارۀ مؤلف

رسوم دارالخلافه:

1. خطبۀ کتاب

2. از دار [الخلافۀ] گرامی آغاز می‌کنم

3. آیین خدمت

4. قوانین و آیین‌های پرده‌داری

5. رسم است که مردم سکوت کنند و هیچ صدایی برنخیزد

6. آیین همراهی رکاب خلفا

7. جلوس خلفا و جامه‌ای که در موکب‌ها می‌پوشند

8. خلعت‌های تقلید و ولایت و تشریف و منادمت

9. پیشکش‌هایی که برای خلفا فرستاده می‌شود در برابر بخشیدن مقام و ....

10. شیوۀ نگارش مکاتبات خلفا در صدر نامه‌ها و عناوین

11. نوع خطاب به خلفا در نامه‌ها و دعاها دربارۀ ایشان

12. آیین نگارش نامه از جانب خلفا

13. نوع دعاها در نامه‌هایی که از سوی خلفا نوشته می‌شود

14. نسبت «مولی امیرالمؤمنین»

15. آنچه در پایان نامه‌ها می‌نویسند

16. نوع صحایفی که از جانب خلفا یا به خلفا نوشته می‌شود

17. القاب

18. خطبه بر منابر

19. کوفتن طبل در اوقات نماز

20. خطبه‌های ازدواج

21. فصلی که خدمتگزار کتاب خود را با آن پایان می‌بخشد

حواشی و تعلیقات

فهرست واژه‌های پارسی متن

فهرست اصطلاحات و لغات و بعضی فواید

فهرست ابیات

مراجع و مآخذ

نمایه