معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عمدۀ شهرت سیدضیاءالدین طباطبایی در عرصۀ سیاست است. از او در تاریخ معاصر ایران با عنوان مرد اول کودتای سوم حوت 1299 یاد می‌کنند. کودتایی که زمینه‌ساز انقراض سلسلۀ قاجار شد و حکومت پهلوی و برآمدن رضاخان سردار سپه را در پی داشت.

سیدضیاء رجل سیاسی ـ شرعی بود و به «اسلام سیاسی» اعتقاد داشت و چه‌بسا اگر حکومتِ او دوام می‌یافت، بیش از پیش، از دین به عنوان اهرمی برای تسلط بر توده سود می‌جست. اعتقاد سیدضیاء در باورهای عمیق تربیتی او ریشه داشت. از احکام سید پس از کودتا، بستن مشروب‌فروشی‌ها بود. در اولین مهمانی رسمی حکومتش، که سفرای دولت‌های اروپایی دعوت بودند، با دوغ و شربت از آنان پذیرایی کرد. پایبندی سیدضیاء به مذهب تا پایان عمرش ادامه داشت.

از ویژگی‌های بارز روزنامۀ رعد، چاپ داستان‌هایی به صورت پاورقی بود، که برخی از آنها به صورت کتابی مستقل نیز انتشار یافت. «وقتی که جاسوس بودم»، «داستان آدم جدید (ترجمه از عربی به قلم عین‌الملک هویدا)، «نادرشاه افشار» یا «سرگذشت جهانگیر شرق در هندوستان» از سرمورتیمر دوراند انگلیسی و نیز داستان «سرگذشت پُرت‌سعید» به قلم سیدضیاء‌الدین طباطبایی، از جملۀ این داستان‌هاست.

«سرگذشت پرت‌سعید»، مقارن سفر سیدضیاء به اروپا در اوایل سال 1329ق/1290ش نوشته شد. او پس از چندی اقامت در استانبول به مصر آمد و در بندر «پرت‌سعید» به مدت بیست روز توقف کرد. تأثرات ناشی از مظالم ایتالیایی‌ها در طرابلس غرب (لیبی) سبب تألیف داستان به قلم او شد. سیدضیاء در «سرگذشت پرت‌سعید»، ضمن تقبیح جنگ، مخالفت خود را با دُوَل استعمارگر اروپایی بیان کرده است. چنان‌که پیش‌تر در سرمقاله‌های شرق و برق عقایدش را منعکس می‌کرد. حاصل پیروزی جنگی که استعمارگران به راه انداخته بودند، کشتار مردم عادیِ کوچه و بازار از هر دستی و از هر دین و آیینی بود.

خواننده همراه با شخصیت‌های داستان، از سیاست استعمارگرایانۀ کشورهایی چون ایتالیا و فرانسه و نیز زمامدران بی‌عرضۀ کشورهای مسلمان مطلع و متأثر می‌شود. نویسنده تمدن غرب را، به‌ظاهر پیشرو اما در واقع وحشیانه می‌داند و می‌کوشد تا نسبت آن را با تمدن کهن، اما واپس‌ماندۀ کشورهای مسلمان بسنجد.

داستان در بیست‌وچهار فصل روایت می‌شود و ماجرای آن حول سرگذشت دو دختر مسیحی به نام‌های رُز (فرانسوی) و جولیا (از اهالی جبل لبنان، متولد در شهر حلب) شکل می‌گیرد. رز با پدر تاجرش مدتی در مصر اقامت می‌کند. جولیا به اتفاق پدر و مادرش به طرابلس غرب مهاجرت می‌کند. نویسنده رُز را تصادفاً گریان و دردمند در ساحل بندر پُرت‌سعید می‌بیند و از سر کنجکاوی، جویای حال او می‌شود و درمی‌یابد که او بر اثر جنگ نامزد خود ژاک را از دست داده است. ژاک در مأموریت سرکوب شورش مراکش، حین پیکار کشته شده است. دو شب پس از ملاقات نویسنده با رُز و در اثنای گردش در بندر و گفتگو با او، دختری سیاه‌پوش با کلاه سبدی کثیف و پاپوش‌های پاره از آنان تقاضای کمک می‌کند. نوع برخورد و ادب دختر، نویسنده و رُز را کنجکاو می‌کند. با اصرار آن دو، دختر که از قربانیان جنگ است، سرگذشت خود را گزارش می‌کند. بیشتر صفحات کتاب «نوزده فصل» به شرح مصایبی می‌گذرد که بر سر جولیا آمده است. او پدر، مادر، برادر، خواهر و نامزد خود را در حملۀ ایتالیایی‌ها به طرابلس و گلوله‌باران شهر از دست داده و پس از تحمل مشکلات طاقت‌فرسا، مجبور شده است از شهر بگریزد.

مضمون اصلی داستان تقبیحِ جنگ است، اما تلقی دو دختر از دشمن متفاوت است: رُز که نامزدش در نزاع با مراکشیان کشته شده، اعراب را وحشی می‌داند و جولیا که شهر خود را بر اثر خشونت و کشتار ایتالیایی‌ها از دست داده، اروپاییان را جنایت‌کار می‌خواند.

مصایب جولیا او را نسبت به دین و عدل خداوند بدبین ساخته، که نویسنده می‌کوشد آن را بزداید. او در نهایت اسباب دوستی و همدلی رُز و جولیا را فراهم می‌آورد، تا آنجا که رُز با جولیا پیمان خواهری می‌بندد و از جولیا دعوت می‌کند تا با او که خانه‌ای مستقل دارد، زندگی کند. نویسنده نیز با احساس آرامش خاطر، خداوند را شکر می‌گوید که او را مسبب این همدلی ساخته و سوار بر کشتی، بندر پرت‌سعید را از طریق کانال سوئز ترک می‌کند.

این اثر پس از چاپ در پاورقی رونامۀ رعد، در سال 1322 ش، به صورت کتابی مستقل در چاپخانۀ بانک ملی به چاپ رسید.

از آثار سیدضیاء علاوه بر مقالات روزنامه‌ای و این داستان، مجموعه‌ای است موسوم به «شعائر ملی» که در 1323 ش به چاپ رسید. این اثر حاوی افکار و عقاید سیدضیاء است در موضوع‌های مختلف اعم از «شخصیت، حُریَّت، اجتهاد»، «لباس و تمدن»، «وحدت ملی»، «تقلید و تعصب»، «اصلاحات و تغییرات اجتماعی»، «تربیت اسلامی»، «خط»، «فارسی عصر اسلامی»، یعنی همۀ آنچه که دغدغۀ سیدضیاء پس از حضور دوباره در ایران بود. اثری موسوم به تفسیر روشنی، جزوۀ اول و دوم، تهران 1337 ش جزوۀ سوم مشتمل‌ بر ترجمه و تفسیر موجز سوره‌های «مطفّفین»، «فجر»، «انشقاق»، «ن» و «قیامت» که در سال 1325ش، هنگامی که در زندان شهربانی بود، به نگارش درآمد و در سال 1382 ق/1341 ش در چاپخانۀ حاج محمدعلی علمی به چاپ رسید. «قرآن شریف» شامل تفسیر سورۀ یس، تکویر و توحید (تهران/ 1374ق). وی همچنین کتابچه‌ای برای تدریس نوآموزان (دورۀ ابتدایی) با عنوان تعلمیان مدنیّه به صورت سؤال و جواب، به سفارش وزارت علوم و معارف تألیف کرد، که در 1329 ش منتشر شد.

در نقل متن داستان، شیوۀ املایی نویسنده اختیار و فقط در برخی موارد معدود، ضبط امروزی واژه ملاک شده است. علایم سجاوندی اعمال شده و برخی توضیحات ضروری در پاورقی آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

سرآغاز

فصل اول: دختر مصیبت‌زده

فصل دوم: شب دیجور

فصل سوم: انتظار بیهوده

فصل چهارم: پس از مرگ ژاک

فصل پنجم: فراعنه و قربانی دختران

فصل ششم: باز هم تصادف غمناک

فصل هفتم: سرگذشت فجیع و داستان خونین

فصل هشتم: اندیشه و توقف در مدرسه

فصل نهم: اسیرشدن در دست سربازان

فصل دهم

فصل یازده: بیان حال و زاری بر احوال

فصل دوازدهم: در پشت‌بام

فصل سیزدهم: توسل بع مسجد ـ انجمن ماتم‌زندگان

فصل چهاردهم: سرنوشت طرابلس

فصل پانزدهم: حرکت کشتی‌ها با غروب آفتاب توأم گردید

فصل شانزدهم: اروپایی‌ها

فصل هفدهم: مسرّت از یادگار ـ اندیشه در سرانجام کار

فصل هجدهم

فصل نوزدهم

فصل بیستم

فصل بیست‌ویکم

فصل بیست‌ودوم

فصل بیست‌وسوم

فصل بیست‌وچهارم